पुष्पलाल मेघालयमा

 

पुष्पलाल बनारसमा नै स्थायी रूपले बस्दथे । बनारसको दशपुत्र गल्लीमा स्थित पार्टी कार्यालयमा बस्दथे । पार्टी कार्यालय नजिक नेपाली धर्मशाला थियो । नजिकै नेपाली जगदम्बा पुस्तकालय पनि थियो । बनारसमा त्यतिबेला बलराम उपाध्याय (बराउती ), गोविन्द ज्ञवाली, मोदनाथ प्रश्रित, मोहन चापागाई, गोपी रमण उपाध्याय, शान्ता मानवी आदि पनि स्थायी रूपमा नै डेरा गरी बस्दथे । बलराम उपाध्याय तथा गोविन्द ज्ञवालीले जति बेला पनि पुष्पलाललाई घेरिरहको हुन्थे । गोपीरमण उपाध्यायको उपस्थिति पनि पार्टी कार्यालयमा नै हुन्थ्यो । नेपालबाट वा अन्य कुनै ठाउँबाट पार्टी सम्पर्कमा आउने व्यक्तिहरू पुष्पलाललाई पार्टी कार्यालयमा नै भेट्दथे । पार्टी गरीब भएको हुनाले पार्टी कार्यालयको किराया तिर्न पनि निकै सकस हुन्थ्यो । कहिलेकाहीं खाने खर्चो नहुँदा भोक भोकै वा आधा पेट खाएर पनि बस्नु पर्ने हुन्थ्यो । पुष्पलाल चियाका निकै शौकिन थिए । बनारसको गल्लीमा पुष्पलालले चिया पिउने एउटा स्पेशल चिया पसल थियो ।  उसको चिया पसल पुष्पलालको लागि अति प्रिय चिया पसल थियो । सारा बनारसमा सबभन्दा असल चिया बनाउने पसल यही थियो । 

पुष्पलाल बनारसबाट बाहिर निस्के प्राय जाने ठाउँ गोरखपुर , दरभंगा तथा कलकत्ता हुने गरका थिए ।  ती ठाउँबाट उनले पार्टी सम्पर्क स्थापित गर्दथे । पार्टी संगठनका नेता तथा कार्यकर्तालाइे निर्देशित गर्दथे । 

मेरो पुष्पलालसित बनारसमा पार्टी सम्पर्क भए पछि मैले उनलाई शिलाङमा पुराउने ठूलो इच्छा राखेको थिएँ । मेघालयमा पुराउने ठूलो इच्छा गरको थिएँ । मेरो पटक पटकको ठूलो आग्रह पछि पुष्पलाल शिलाङ जान राजी भए । तयार भए । तर काशी जाने कुतीको बाटो भने जस्तै पुष्पलाल बनारसबाट सिधै शिलाङ होइन कि कलकत्ताबाट शिलाङ पुगेका थिए ।  कलकत्ताबाट शिलाङ जाने बाटो भने सिधा बाटो मान्नु पर्ने हुन्छ । 

त्यतिबेला पुष्पलालको नेतृत्वको नेपाल कम्युनिष्ट पार्टी मेघालय, आसाम र यहाँसम्म कि नागालैण्डसम्म फैलिएको थियो । पार्टीको पार्टी संगठन भूमिगत थियो । पुष्पलाल शिलाङमा पुगेको बेलामा खुला हुन चाहन्थे । उनले शिलाङ मेघालयका नेपालीका चर्चित काग्रेस आईका  नेता एम एल ए ध्रुवनाथ जोशीलाई व्यक्तिगत रूपमा पनि भेट्न चाहन्थे । तर हामीले पार्टीको भूमिगत अवस्थालाई असर परेमा हामीलाई त्यहाँ पार्टी कार्य गर्न गाह्रो हुने खतराले पुष्पलाललाई खुलाउने कुरालाई रोक्यौं ।  मात्र हामीले प्रा गोपीनारायण प्रधान लगायतका केही हाम्रा शुभचिन्तकबीचमा पुष्पलाललाई परिचित गराएका थियौं । पुष्पलाल शिलाङमा छँदा फुर्सदको समय शिलाङको स्टेट सेन्टरल लाइब्रेरीमा अध्ययन गरेर बिताएका थिए । पुष्पलाल शिलाङ गएको बेलामा मैले लेखेको नाटक इतिहास यही भन्छ स्टेट सेन्टरल लाइब्रेरीको हलमा प्रदर्शित गरेका थियौं । त्यहाँ ठूलो संख्यामा दर्शकहरूले त्यो नाटक अवलाोकन गरेका थिए ।  पुष्पलालले पनि दर्शक दीर्घामा बसेर नाटक अवलोकन गरेका थिए । तर दर्शकहरूलाई पुष्पलालका सम्बन्धमा कुनै  जानकारी भएन । उनको उपस्थिति भूमिगत नै रह्यो ।  अहिले भने मलाई जुनसुकै चुनौतीलाई सामना गर्नु परे पनि पुष्पलाललाई शिलाङमा खुला हुन दिनु पर्दथ्यो जस्तो लागिरहेछ ।

मेलालयको  एउटा महत्वपूर्ण ठाउँ जोवाइ पनि हो । जोवाई वेस्ट जयन्तिया हिल्सको हेडक्वाटर हो । त्यहाँ अवलोकन गर्नु पर्ने महत्वपूर्ण वाटर फल्सहरू हुन्  क्राङ सुरी फल्स, बोफिल फल्स तथा तिरसी फल्स । त्यहाँ अवलोकन गर्नु पर्ने अरु पनि महत्वपूर्ण स्थालहरू छन् । पुष्पलालको इच्छामा म लगायत हामी केही साथीहरू शिलाङबाट जोवाई गएका थियौं ।  तर हामी त्यहाँका महत्वपूर्ण स्थलहरूमा घुम्न पट्टि नलागी केही हाम्रा समर्थक साथीहरूसित भेटघाट गर्नपट्टि लागेका थियौं ।  समर्थक साथीहरूलाई पुष्पलालसित परिचित गराएका थियौं । 

त्यतिबेला हामीहरू पुष्पलालसित एउटा चर्चमा पनि पुगेका थियौं ।  चर्चमा मैले फादर ( पादरी ) सित अंग्रेजीमा कुराकानी गर्दा पश्चिमा पादरीले मलाई भनेका थिए उनी भारतमा ३८वर्षदेखि बसोबासो गर्दै आएका छन् । उनले ३८ वर्षदेखि भारतमा छु भने पछि मैले प्रतिक्रियामा भनेको थिएँ — अहिले तपाईं कति वर्षको हुनु भयो ? उनले जबाबमा भनको थिए —अहिले म ६४ वर्षको भएँ । फेरि मैले उनलाई भनको थिएँ — तपाईं त यस्तो जवान देखिनु हुन्छ त ? प्रतिक्रियामा उनले भनेका थिए — म त जवान रहेर नै मर्ने छु ।  वास्तवमा यो पश्चिमा जगतको स्प्रिटको कुरा थियो । चर्चका फादरले त्यतिबेला पुष्पलालको  उपस्थितिमा भनेको यो कुरा अझ पनि मैले विर्सेको छैन । 

चिरापुंजी मेघालयको एउटा महत्वपूर्ण स्थल हो । संसारमा सबभन्दा बढी पानी पर्ने ठाउँ नै चिरापुंजी हो । तर हाल भने संसारमा सबभन्दा बढी पानी पर्ने ठाउँ मावसिन्राम हो । यो कुरा शिलाङका नेपाली भुगोलविद् डी टी जिम्बाले उनले लेखेको भूगोलको पुुस्तकमा उल्लेख गरेका थिए । मावसिन्राम चिरापुंजीको नजिकैको ठाउँ हो ।  मावसिन्राम पूर्वी खासी हिल्स जिल्लामा पर्दछ । चिरापुंजीमा मेघालयको विशाल सिमेन्ट फेक्टरी छ । चिरापुंजीमा कोयला खानीहरू पनि छन् । चिरापुंजीको डिलबाट बंगलादेशको अवलोकन गर्न सकिन्छ ।  त्यसको फेदी बंगलादेशसित जोडिएको छ । चिरापुंजीको डाँडाबाट बंगलादेशको अवलोकन गर्दा कता कता विशाल समुन्द्र देखे जस्तो लाग्दोरहेछ । त्यहाँबाट आँखाले देखिने जति बंगलादेश देख्न सकिन्छ । 

शिलाङ गएको बेलामा पुष्पलाल चिरापुंजी पनि जान चाहको थिए । चिरापुंजीको भ्रमण अवलोकन गर्न चाहको थिए । त्यतिबेला पार्टीको तर्फबाट पुष्पलाललाई चिरापुंजी भ्रमण अवलोकन गराउने जिम्मा ऋषि ज्ञवालीलाई दिइएको थियो । ऋषि ज्ञवालीले पुष्पलाललाई चिरापु्ंजी पुराई घुमाएका थिए । चिरापूंजी देखाएका थिए । हालै काठमाण्डौमा उपचारको क्रममा यिनै पुष्पलाललाई चिरापुंजी घुमाउने ऋषि ज्ञवालीको दुखद मृत्यु हुन गयो ।  

पुष्पलालले शिलाङ आएको बेलामा एकजना आसामी प्रोफेसरलाई पनि भेटेको थिए । ती आसामी प्रोफेसरसित पुष्पलालको अचानक कलकत्तामा भेटघाट र चिनाजानी भएको थियो । पुष्पलालले आसामी प्रोफेसरलाई नेपाली जस्तो मानेर उनीतिर नजर लगाएका रहेछन् । फेरि आसामी प्रोफेसरले पुष्पलाललाई आसामी जस्तो मानेर उनीतिर नजर लगाएका रहेछन् । यसरी एकले अर्कोलाई भेट्दा  पुष्पलालले आफू नेपाल कम्युनिष्ट पार्टीको महासचिव बताएछन् । आसामी प्रोफेसरले आफ्नो परिचय दिंदै भनेछन् उनी माक्र्सवादी कम्युनिष्ट पार्टीमा संगठित छन् । उनल त्यतिबेला आसाम गुवाहाटी गएको बेलामा पुष्पलाललाई उनलाई भेट्ने निम्तो दिएका रहेछन् । कलेजको  सम्पर्क दिएका रहेछन् ।   त्यसैले शिलाङबाट गुवाहाटी झरेको बेलामा पुष्पलालले ती आसाम प्रोफेसरलाई भेटेको रहेछन् । यिनै आसामी माक्र्सवादी प्रोफेसरको माध्यमबाट पुष्पलालको आसमको दैनिक समाचार पत्र आसाम ट्रिबुनका सहायक सम्पाद के फुकनसित परिचय भएको रहेछ ।  के फुकन राजनैतिक रूपले नक्सलवादी पार्टीको एक समूहसित सम्बन्धित रहेछन् । पुष्पलालले उनीसित नेपाल भारत जनमंत्री संघ स्थापना गर्ने सम्बन्धाम के फुकनसित बिचार विमर्श गरेका रहेछन् । यस्तो संगठन निर्माण गर्न पुष्पलालले मलाई गुवाहाटी बोलाएर के फुकनसित सम्पर्क गराएका थिए । के फुकन पुष्पलालको निम्तोमा उनलार्ई भेट्न बनारससम्म पुगेका थिए । बनारसबाट फर्के पछि के फुकनले भननेपाल भारत जन मंत्री स्थापनाको सम्बन्धमा मलाई गुवाहाटी बोलाएका थिए ।  पुष्पलालकोअवधारणा के रहेको थियो भने भारत सरकार र नेपाल सरकारबीचमा परस्पर हितमा मंत्री हुन सक्दछ भने भारतीय  र नेपाली जनतको बीचमा जन स्तरमा किन जन मैत्री सैगठन स्थापित हुन सक्दैन ।  यस्तो सम्बन्ध भयो भने नेपाली क्रान्तिलाई हस्तक्षेप गरेर भारत सरकारले दबाउन खोजेमा भारतका जनताले भारत भूमिबाट पनि भारत सरकारको हस्तक्षेपकारी भूमिकाको बिरोध गर्न सक्दछन् । गुवाहाटीमा रहेको बेलामा पुष्पलालको आसामका सुप्रसिद्द नक्सलवादी आन्दोलनका समर्थक गुवाहाटी विश्व विद्यायलयका अंग्रेजी विभाग प्रमुख डा प्रोफेसर. हिरण्य गुवाईसित पनि भेटघाट र कुराकानी भएको रहेछ । पछि हामीले डा प्रोफेसर हिरण्य गुवाईलाई गुवाहाटी विश्वविद्यालयमा भेट्दा उनले पुष्पलालको चर्चा गरेका थिए । हामीले हालै उनको मृत्यु भयो भन्दा उनी निकै दुखित भएका थिए ।

६—५—२०८१

२२—८—२०२४