रणबहादुर क्षेत्रीको सम्झनामा

केही बर्ष अगाडिको कुरा हो । एक राति यस्तै दश बजे बिर्तामोेडबाट फोन आयो कुन्दन भट्टराईको । तिल कार्कीका बहिनी ज्वाई कुन्दन भट्टराईको ।  फोनमा उनले दुखद् खबर सुनाउँदै भने – भर्खर शिलाङको नाजरत हस्पिटलमा तिल कार्कीको मृत्यु भयो ।  तपाइंले (  मोबाइल नम्बर दिंदै ) फोन गरेर दुर्गा शर्मालाई सम्झाउनु होला । कुनै बेला दुर्गा शर्मा मेरी छात्रा थिइन् । उनको विबाह  मेरा साथी तिल कार्कीसित भएको थियो । दुर्गा शिलाङ स्थित सर्भे अफ इंडियाको अफिसमा काम गर्दथिइन् । यतिबेला उनमा बुबा आमाहरू शिलाङबाट अर्घाखांची फर्किसकेका थिए । मैले कुन्दन भट्टराईले दिएको नम्बरमा फोन गरें । फोन दुर्गा शर्माले होइन उनका देवरले उठाए । मैले उनलाई भने – तिमीले भाउजुलाई राम्ररी सम्झाउनु । मैले लगत्तै सेन्ट एन्थनी कलेजका पूर्व नेपालीका प्राध्यापक गोपीनारायण प्रधानलाई फोन गर्दै भने – सर भर्खर नाजरत हस्पिटलमा तिल कार्कीको मृत्यु भएको  छ तपाइंले उनकी श्रीमती दुर्गा शर्मालाई सम्झाउनु होला । त्यतिबेला नै मलाई प्रा गोपीनारायण प्रधानले भने – भाइ तपाइंलाई थाहा छ छैन रणबहादुर क्षेत्रीको मृत्यु भएको छ । रणबहादुर क्षेत्रीको मृत्यु भएको लगभग ६ महिना भइसकेको रहेछ । मलाई त्यसको केही अत्तो पत्तो थिएन ।  प्राध्यापक गोपीनारायण प्रधानका मुखबाट यस्तो दुखद खबर सुने पछि म झसंग भएँ । तिल कार्कीसित मेरो भेटघाट तथा सम्पर्क  नभएको दुई दशकभन्दा पनि  बढी समय भैसकेको थियो । म नेपाल फर्केर आउँदा मेरा कैयौं किताव र काजगपत्र तिल कार्कीको कोठामा नै छोडेको थिएँ । तिल कार्कीको पुख्र्यौली घर स्याञ्जा भए पनि उनका बुबा आमा छोरी ज्वाईको घर नजिक बिर्ता मोडमा आएर बसोबासो गर्न थालेका थिए । राजनैतिक रुपले निकै ठूलो जिम्वेवारी लिएका नाटककार कवि लेखक तिल कार्कीमा पछिल्लो चरणमा विशेषत रक्सीको सेवनले गर्दा  धेरै बिचलन आउन थालेको देखिन्थ्यो । यस्तैमा उनका बहिनी ज्वाई कुृन्दन भट्टराईले उनलाई नेपाल बिर्तामोड बोलाएर दुबैले एम ए अध्ययन गर्न थालेका पनि रहेछन् । यस्तैमा केही दिनको लागि शिलाङ पुगेका तिल कार्कीको अचानक मृत्यु भएको रहेछ ।  यहाँ मैले चर्चा गर्न खोजेको कुनै बेला एमालेको भारतमा क्रियाशील संंस्था अखिल भारतीय प्रवासी नेपाली संघका अध्यक्ष तिल कार्कीको विषयमा होइन रणबहादुर क्षेत्रीकै बारेमा हो । म शिलाङ बस्दा तिल कार्की र रणबहादुर क्षेत्री दुबै व्यक्तिहरू मेरै परिवारका सदस्य जस्ता अथवा म उनीहरूको परिवारको सदस्य जस्तो थिएँ ।
म शिलाङको नड्थुमाई जिङकिङमा स्थित नेपाली प्रोसिडिङ हाई स्कूलमा केही बर्ष शिक्षक रहेको थिएँ । हिन्दी शिक्षक । यो कुरा बेग्लै हो कि  हिन्दी शिक्षकको पदमा नियुक्त भएको भए पनि  मैले त्यहाँ भूगोल नेपाली र म्थाथ विषय पनि अध्यापन गर्दथें । हाल यो स्कूल कलेज भएको छ । त्यतिबेलाका हेडमास्टर दुर्गा प्रसाद जोशी हाल त्यस कलेजका पिन्सिपल भएर अवकाश लिएका छन् ।
म नङ्थुमाई जिङकिङमा स्थित नेपाली प्रोसिडिङ हाई स्कूलमा पढाउन जाँदा रणबहादुर क्षेत्रीकी आमाले संचालन गरेको सानो होटलको बाटो हुृँदै जान्थें ।  त्यस होटेलमा पी डब्लु डीमा कार्यरत हेम जोशी प्राय जसो बसेर चिया पिउने गर्दोरहेछन् । उनले मलाई स्कूलतिर गइरहेको देखाएर रणबहादुर क्षेत्रीलाई भनेछन् –देख्यौ कवि स्कूलतिर गइरहेको ।
त्यतिबेला रणबहादुर क्षेत्री राय बहादुर अनुप चन्द हिन्दी हाई स्कूलमा पढ्दथे । उनले भाषा साहित्य पढ्दा कैयौं कविका कविता पढेका रहेछन् । तर उनले कवि सडकमा हिंडेका कहिले देखेका रहेनछन् । हेम जोशीका मुखबाट कवि उनको होटल नजिककै सडकमा हिंडिरहेको कुरा सुने पछि उनले मलाई बाहिर निस्केर पर पुगुञ्जेल आँखा गाडेर हेरेछन् । यो कुरा पछि म उनीसित घुलमिल भए पछि सुनाउँदै भनेका थिए – साइनी दाइ मैले तपाइंलाई कवि कस्ता हुँदा रहेछन् भनेर पर पुगुञ्जेल हेरेको थिएँ । म कविलाई देख्न पनि पाइने रहेछ भनेर अचम्भित भएको थिएँ ।
पछि यिनै रणबहादुर क्षेत्री कवि लेखक नाटकार गीतकार र संगीतकार भए । यिनले लेखेको र संगीत भरेको एउटा गीत –यहाँको हाल यस्तै छ साथी बेलालै बेहाल छ... रगतको मोल सस्तो छ ...संकल्प परिवारले पंचायतकालमा निकै घन्काउने गर्दथ्यो । जनयुद्धकालमा रणबहादुर क्षेत्रीले लेखेका कति गीत माओवादी कलाकारहरूले पनि गाएको कुरा म सुन्दथें ।
शुरुमा नङ्थुमाईमा एकता दल खोलेर निकै सक्रिय रहेका रणबहादुर क्षेत्रीको प्रगतिशील चेतना फैलाउनमा निकै ठूलो भूमिका रहेको छ । रणबहादुर क्षेत्रीका दाई तुलसी क्षेत्री आफै गीत लेख्दथे । गीतमा संगीत भर्दथे र गाउँथे पनि । यिनले मेरा कैयौं गीतमा संगीत भरिदिएका थिए । पहिला नेपाली प्रोसिडिङ हाई स्कूलमा शिक्षक रहेका तुलसी क्षेत्री पछि आसाम राइफल्समा क्लर्क थिए । हालै उनका मृत्यु भएको दुखद समाचार पाएको छु मैले । रणबहादुर क्षेत्रीकी बहिनी लिला क्षेत्रीले एक दुई क्लास मात्र पढेकी थिइन । सधैं होटलमा उपन्यास पढेर बसेको देखेर हेम जोशीले उनलाई हाई स्कूलका किताब पढाएर एच एल सी एकैपल्टमा पास हुने गराएका थिए । लिला क्षेत्रीको स्वर अत्यन्त श्रुतिमधुर थियो । स्वरकी धनी लिला क्षेत्रीले धेरै नै गीत गाएर शिलाङमा माक्र्सवादी चेतना फैलाउनमा ठूलो भूमिका खेलेकी थिइन् । यिनको पनि अल्पायुमा नै डेलीभरी हुने बेलामा बच्चा सहित मृत्यु भएको थियो ।
शिलाङमा एकता दलमा आवद्ध भई प्रगतिशील सांस्कृतिक आन्दोलनमा सक्रिय रहेका रणबहादुर क्षेत्री आए एमा पढ्दा पढ्दै शिलाङ र गुवाहाटीको बीचमा पर्ने मेघालयको नङ्पोमा झरी नेपाली प्राइमरी स्कूल स्थापना गरेर शिक्षण पेशा अपनाइरहेका थिए । उनले खोलेको नेपाली प्राइमरी स्कूलमा धेरै जसो गाई पाली दुधको कारबार गर्ने नेपालीहरू र केही बिहारीहरूका बच्चा बच्ची अध्ययन  गर्दथे । हाल यो स्कूल हाई स्कूल भएको छ र अंग्रेजी माध्यममा अध्यापन गरिन्छ । धेरै जसो शिक्षक खासीहरू छन् ।
नङ्पोमा यो स्कूल स्थापना हुने बेलामा त्यसलाई सरकारी मान्यता दिलाउन शिक्षा विभागका खसिया हाकिम र मंत्री पिटर मारबल्याङलाई निमन्त्रण गरिएको अवस्थामा रणबहादुर क्षेत्रीले  शिलाङबाट मलाई र प्रो गोपीनाराण प्रधानलाई पनि निमन्त्रित गरेका थिए । हामीहरूले पनि  त्यहाँ पुगी स्कूलको मान्यताको लागि अनुरोध गरेका थियौं । त्यतिबेला नै शिक्षा विभागका अधिकारीले स्कूललाई मान्यता दिंएका थिए । कुरा के भने हालको नङपोको हाई स्कूल स्थापित गर्नमा रणबहादुर क्षेत्रीको ठूलो योगदान रहेको थियो । खसिया भाषा राम्ररी बोल्न सक्ने रणबहादुर क्षेत्री खसिया समाजमा राम्ररी भिजेका थिए । उनी नेपालीहरूबीच मात्र होइन खसियाहरूबीच पनि उत्तिकै लोकप्रिय थिए । 
राजनेतिक रुपमा हिजो पुष्पलालको नेकपामा आवद्ध पछि नेकपा मालेमा आवद्ध रणबहादुर क्षेत्री अखिल भारतीय प्रवासी नेपाली संघमा आवद्ध हुँदै सांस्कृतिक साहित्यिक क्षेत्रमा सक्रिय रहेका थिए । उनले गीत नाटक कविता काव्य लेख आदि लेखेर प्रगतिशील साहित्यिक सांस्कृतिक आन्दोलनलाई अघि बढाउन महत्वपूर्ण भूमिकामा खेलेका थिए । जुधारु स्वभावका रणबहादुर क्षेत्री तर्कपूर्ण कुराकानी छलफल गर्नमा उत्तिकै खप्पीस थिए । उनले भारतका विभिन्न ठाउँमा पुगी सांस्कृतिक कार्यक्रम प्रस्तुत गरेका थिए ।
रणबहादुर  क्षेत्रीले मेघालयबाट नेपालीलाई लखेट्दा त्यसको प्रतिरोधमा लेख लेखेका थिए । लामो कविता लेखेका थिए । खसिया समाजमा पनि राम्ररी भिजेको हुनाले उनलाई मेघालयबाट नेपालीहरू निस्कासन गर्दा पनि उनीमाथि कुनै हमला भएन । उनी मेघालयको नङ्पोमा सुरक्षित नै थिए ।
रणबहादुर क्षेत्रीले नेपाली भाषामा ऊ तिरोत सिंहको जीवनी पनि लेखेका थिए । ऊ तिरोत सिंह खसियाका राष्ट्रिय विभूति थिए । ऊ तिरोत सिंह खसिया राजा थिए । उनी व्रिटिश साम्राज्यवादको बिरुद्धमा युद्ध गरेका थिए । उनलाई पकडाउ गरेर ढाका जेलमा राखिएको थियो । उनी व्रिटिश साम्राज्यवादका अगाडि कहिले झुकेनन् । ढाका जेलमा नै उनको मृत्यु भयो ।
म बुटवलमा रहन बस्न थाले पछि  कैयौंपल्ट रणबहादुर क्षेत्री नेपाल आएका थिए । बुटवल आएका थिए । उनका बुबाका घर अर्घाखांचीमा थियो । उनी आसामको तीन सुकियामा गाई पालेर बसेका थिए । पछि उनी नेपाल फर्के । उनको कपिलबस्तुमा पनि जग्गा जमीन थियो । रणबहादुर क्षेत्रीका बुबाले  अंश वापत कपिलबस्तुमा उनलाई केही कट्ठा जमीन थिएका थिए । उनी यदा कदा नेपाल आएको बेलामा आफूले पुख्र्यौली सम्पति पाएको कपिलबस्तुमा जाने पनि गर्दथे ।
यसरी शैक्षिक राजनैतिक सामाजिक साहित्यिक सांस्कृतिक सांगतिक आदि क्षेत्रमा संलग्न रही समाजसेवामा आवद्ध भएका रणबहादुर क्षेत्री कुनि किन शराबी बन्न पुगेका रहेछन् । शराबले उनलाई पथभ्रष्ट जस्तै पारेको रहेछ । स्कूलमा पनि उनको स्थान गुम्न पुगेछ । समाजमा उनको प्रतिष्ठा घट्न गएछ ।  परिवारमा पनि उनको स्थान राम्रो हुन सकेनछ । उनका शुभेच्छुकहरूले उनलाई सुधार्न अनेक प्रयत्न गरेछन् । तर त्यसको  प्रतिफल नकारात्मक मात्र भएछ ।
उनी बुटवलमा आउँदा मलाई भेट्दथे । उनले मलाई दाईको रुपमा हेर्दथे र मेरो ठूलो सम्मान गर्दथे । मसित डराउँथे पनि । यसैले उनको रक्सी खाने आदत बनेको भए पनि मलाई त्यसको भेद नदिन खोज्दथे । तर त्यो संभव थिएन । मैले उनले रक्सी सेवन गरेको बुझ्दथें ।  सबै कुरा बुझेको मान्छेलाई रक्सी सेवन नगर भन्न पनि गाह्रो हुने । फेरि उनी मसित प्रस्तुत हुँदा रक्सीले संभालिन नसकेको अवस्था पनि हुृने थिएन । त्यसले गर्दा पनि मैले यसबारे उनलाई खबरदारी गर्न आवश्यक ठानिनं । मलाई लागिरहेको थियो उनी अवश्य पनि सुध्रिएलान् । तर त्यसो भएन । एक दिन अचानक शिलाङमा रहस्यमय ढंगले उनको मृत्यु हुन गएछ । ःश्रीमतीलाई तल बाटोको दोकानमा छोडेर माथि घरमा खाना बनाउन गएका रणबहादुृर क्षेत्री पछि मृत अवस्थामा फेला परेछन् । यसरी अल्पायुमा नै रणबहादुर क्षेत्रीको असामयिक मृत्यु हुन पुग्यो ।  जस्तो कि माथि चर्चा भइसक्यो रणबहादुर क्षेत्रीका जेठा  दाई तुलसी क्षेत्री साहित्यकार गीतकार र संगीतकार थिए । उनको केही बर्ष अघि मृत्यु भयो । रणबहादुर क्षेत्रीकी  एक मात्र बहिनी गीतकार  लिला क्षेत्रीको अल्पायुमा नै डेलीभरी केशमा मृत्यु भइसकेको थियो । यसरी एउटै परिवारका तीन प्रगतिशील साहित्यिक सांस्कृतिक र सांगितिक फाँटमा क्रियाशील होनहार व्यक्तित्वहरूको मृत्युले सिंगो नेपाली समाजले ठूलो क्षति बेहोर्न परेको छ ।
२०–२–२०७५