मेरो बिर्सने बानी

मलाई लाग्दछ विर्सने बामिलामा म माहिर छु ।  म जुनसुकै कुरा पनि जुनसुकै बेला बिर्सिएको हुन सक्दछु । बडो अचम्भको कुरा त के छ भने जुन कुरा म विर्सिए पनि हुन्थ्यो भन्ने सोच्दछु त्यो कुरा कुनै पनि हालतमा बरु म बिर्सिन्न । बिर्सन सक्दिनं । तर जुन कुरा म कहिले पनि नबिर्सिए हुन्थ्यो भन्ने सोच्दछुृ त्यो कुरा म झन् छिटै बिर्सिन पुृग्दछु । निश्चित रुपमा यो राम्रो कुरा होइन ।
मलाई लाग्दछ सम्झिने कुरा जति विद्यार्थीहरूलाई उपयोगी सिद्ध हुन्छ त्यति यो दुनियामा अरु कसैलाई पनि हुन्न होला । विद्यार्थीहरूले पढेको जति कुरा  सम्झिरहन सके उनीहरू परीक्षामा कहिले असफल हुने थिएनन् । जहिले पनि सफल  नै भइरहन्थे ।  उसरी बकिलले पनि कुरा विर्सनु हुँदैन । बकीलले आफ्ना झगडियाका  कुनै दरो प्रमाण लगाउन सकिने कुरा बिर्से भने त्योे आफ्नो पक्षको लागि भयंकर ठूलो हानि नोक्सानीको कुरा हुन सक्दछ ।
कृुरा  बिर्सिने सवालमा नेताहरूको पनि नाम अग्र पक्तिमा आउन सक्दछ । नेताहरू चाहँदा हुन आफैले निर्वाचनको बेलामा जनतासामु  कबुल गरेका कृुरा आफूले नबिर्से पनि जनताले बिर्सिउन् । तर यस सम्बन्धमा गजबको कुरा के हुन्छ भने नेताहरूले निर्वाचनको बेलामा जनतासामु गरेका बाचा कबुल आफैले तुरुन्त बिर्से पनि जनताले बिर्सेका हुँदैनन् । जनताले बिर्सिन पनि बिर्सिदैनन्।
निश्चित रुपमा मानिसको जीवनमा सबै क्षण समान रुपले महत्वपूर्ण  हुँर्दनन् । समान रुपले रमाइला हुँदैनन् । समान रुपले सुखद हुँदैनन् । उल्टो दृुखै दृखले भरिएका हुन सक्दछन । त्यसैले होला मान्छेहरू जतिसक्दो दृखका दिन बिर्सिन चाहन्छन् । जतिसक्दो सुखका दिन स्मरण गर्न चाहन्छन् । तर कुरो पनि यो पनि छ । संसारमा यस्ता मान्छे पनि हुन्छन् जो बर्तमानको सुखका समयमा विगतको दुख सम्झेर रमाउन खोज्दछन् । यस अर्थमा दुखमा पनि सुख छ । सुखमा सुख त हुने नै भयो । जे होस् सुख र दुख पनि बिर्सन नहुने कुरा हुन् ।  हो कहिलेकाहंीं मान्छेले सुखको अनुभूति गर्दछ । आनन्दको अनुभूति गर्दछ । त्यसैले त चेलीबेटीले भनेका होलान् –तीजको कुरा गरे पनि दर खाए जस्तो हृन्छ ।
प्रसंग  मेरो सम्झिनेभन्दा पनि बिर्सिने बानीसित सम्बन्धित छ । शुृरुमा नै मैले भनिसकेको छु बिर्सिने मामिलामा म माहिर छु । मेरो यस विर्सिने बानीले मलाई निकै दुख दिएको छ । पक्कै पनि मेरो बिर्सिने बानीले मलाई निकै दृुख दिएको छ । निकै सताएको छ । मैले परीक्षाको समयमा कैयौं कुरा विर्सेर मैले जति अंक प्राप्त गर्नु पर्ने हो त्यति प्राप्त गर्न सकेको छैन । मैल जुन ग्रेड पाउनु पर्ने हो पाउन सकेको छैन । मलाई लाग्दछ यदि  मेरो बिर्सिने बानी नहुँदो हो त मैले हरेक परीक्षामा बाजी मार्दथें होला ।
कुरो परीक्षाको मात्र होइन । मेरो बिर्सिने बानीले मलाई जीवनमा सताउनसम्म सताएको छ । मलाई  दुख दिनसम्म दुख दिएको छ । म जे कुरा पनि जतन गरेर राख्न चाहन्छु यहाँसम्म कि तृुरुन्त फाल्न पर्ने कुरा पनि म जतन गरेर राख्न चाहन्छु । राख्दछु । निश्चित रुपमा हरेक कुरा जतन गरेर राख्दा त्यसको एउटा सगरमाथा जस्तै जस्तै पहाड  बनेको हुन्छ । यसैले म भन्न सक्दछु मेरो हातमा परेको चीज कहिले गायब हुन सक्दैन । यत्ति हो मैले ठूलो जतन गरेर राखेको चीज मैले खोजेको बेलामा भेट्दिनं । तर मैले नखोजेको चीज भने पटक पटक भेट्दछु । हो, खोजेको कुरा बरु मैले भेट्दै भेट्दिन । नखोजको कुरा भेट्दछु ।
मलाई याद छ , एकपल्ट म पत्रिका प्रकाशनको सिलसिलामा एक महिना जति बनारसमा बस्दा मेरा धेरै चीजबीजहरू खास गरी कागजपत्रहरू जम्मा भएका थिए । पत्र पत्रिकाहरू जम्मा भएका थिए । म बास्तवमा बनारसमा झलनाथ खनालसित कागजको थुप्रोमा बसिरहेको थिएँ ।  पत्र पत्रिकाको थुप्रोमा बसिरहेको थिएँ ।त्यतिबेला मेरा कागजपत्र र पत्र पत्रिकाका थृुप्रोदेखि आतंकित भएका झmलनाथ खनालले मलाई एकपल्ट भनेका थिए – तपाइंले मेरा कागजपत्रहरू तपाइंका कागजपत्रका थुप्रामा नमिसाइदिनृ होला । हराउन बेर छैन । मैले उनको आशंकालाई हटाउन नसके पनि कम गर्नलाई भनेको थिएँ – तपाइंका कागजपत्र मेरा कागजपत्र र पत्र पत्रिकाका ढाँढमा परे पनि कहीं गएका हृुँदैनन् । हराउदैनन्। यत्ति हो चाहिएका बेलामा नपाइन सक्दछन्। नचाहिएको बेलामा फटाफट भेटिए पनि ।
कहिलेकसो मेरा मित्रहरूले मसित कुनै खास किताब वा पत्रपत्रिका हेर्नलाई मागेका हुृन्छन् । म उनीहरूलाई त्यस्ता पुस्तक पत्र पत्रिका चाहेर पनि किन दिन सक्दिन भने ती पुस्ूतक र पत्र पत्रिका मैले खोजेको बेलामा भेटिदैनन् । नखोजेको बेलामा भेटिएन पनि । मेरा एक जना प्रध्यापक  मित्रले मसित उपन्यासको समाजशास्त्रीय अध्ययन सम्बन्धी हिन्दीमा लेखिएको पुस्तक मागेको बर्षौं भइसक्यो । म सित त्यो पुस्तक भएर पनि भेट्टाउन नसकेर मैले उनलाई उपलब्ध गराउन सकेको छैन । कवि युद्धबीर राना सम्बन्धमा लेखिएको  मेरो एउटा लेख प्रकाशित भएको पत्रिका शब्ददूत नपाएर मैले त्यसलाई मेरो लेखहरूको संग्रहमा समावेश गर्न सकिरहेको        छैन ।
मलाई छोरी उत्कर्षाले बजारबाट कुनै कुरा किनेर ल्याउनभन्दा के पनि भन्छे भने तपाइंले बिर्सनु हुन्छ होला । हुन पनि बेलुकी बजारबाट फर्किदा मैले ल्याउने भनेको कुरा लिएर आउन बिर्सेको हुन्छु । सधैं नबिर्से पनि धेरै जसो बिर्सेको हुन्छु । धेरैपल्ट  बिर्सेमा मैले म घर फर्किनभन्दा पहिले मलाई फोन गरेर संझना गराउन पनि भनेको छु मैले कतिपल्ट । मलाई कसैले कुनै कार्यक्रमा बोलाउँदा वा कसैले मबाट कुनै लेख माग्दा मैले पछि पनि मलाई फोन गरेर याद दिलाउनुृ भन्दछु ।
मैले कुनै कार्यक्रममा भाषण गर्न पर्दा वा मन्तव्य प्रकट गर्न परेमा भन्नु पर्ने कुरा पनि बिर्सेर  नभनेको पनि हुन सक्दछु । बरु भन्दछु भनेर मनमा राखेको कुरा पनि बिर्सेर सोंच्दै नसोचेको कुरा संझेर भन्न सक्दछु ।  हुन त कति मान्छेहरू कुरा नबिर्सियोस् भनेर डायरीमा टिपेर पनि राख्ने गर्दछन् । तर मेरो कुनै कुृरा नबिर्सनको लागि डायरीमा नोट गरेर राख्ने चलन छैन । म  चाहन्छु जे कुरा  पनि म मेरो मनमा रेकर्ड गरेर राखुं । सेभ गरेर राखूँ ।  मलाई थाहा छ यस अवस्थामा म मैले चाहेको कुरा  तुरुन्त  प्राप्त गर्न सकिन्छ । तर दुखको कुरा  के छ भने मैले मनमा रेकर्ड वा सेभ गरेर राखेको कुरा  बिर्सिन पनि सक्दछु । मलाई मेरो मेमोरीले साथ नदिन सक्दछ ।
मलाई संझना छ मैले विद्यार्थीहरूलाई अध्यापन गर्दा बताउँछु भनेको कुृरा बिर्सेर नबताएको पनि छु । मैले जाने बुझेका कुरा मेरा मनमा राम्ररी सेभ गरेर राख्न सकेको भए मलाई कुनै कुरा रिठो नबिराई व्यक्त गर्न गाह्रो हुने थिएन । हुन त बिना स्मरण कुनै पनि कुराको व्याख्या विश्लेषण गरेर मैले घण्टौं घण्टौंको समय पनि बिताइदिन सक्दछु । कक्षा कोठामा मैले व्याख्या विश्लेषण गरेका कुरा सुनेर विद्यार्थी थाक्न सक्दछन । बोर हुन सक्दछन् ।  तर म थाक्दिन । बोर हुँदिन । हो मैले कुनै जटिल विषय संझी संझी अध्यापन गराउन पर्ने स्थिति सृजना भएमा तथ्य तथ्याँँक बूदागत रुपमा टिपोट पनि बनाउने गरेको पनि छु । बुँदागत रुपमा टिपोट बनाएमा कुनै पनि कुरा नबिर्सी प्रस्तुत गर्न सकिन्छ कक्षा कोठामा । यो कुरा कुनै ठाउँमा बक्तव्य वा मन्तव्य दिन परेमा पनि लागु हुन सक्दछ ।       
शिक्षा मनोविज्ञाका विद्यार्थीहरूले मेमोरी र फरगेटिङको बारेमा पनि अध्ययन गर्नु पर्दछ । उसरी सिगमण्ड फ्रायडले मस्तिष्कलाई तिन भागमा विभाजित गरेका छन् । उनी भन्छन् हाम्रो दिमाग सचेत अर्धसचेत र अचेत अवस्थामा विभाजित हुन्छ । उनको भनाइ अनुसार हाम्रो मस्तिष्कको एउटा सानो माग मात्र सचेत वा अर्धसचेत अवस्थामा रहेको हुन्छ  । हाम्रो दिमागको अधिकतम भाग त  अचेत नै हुन्छ । हामीले विर्सका कुरा जति अचेत मस्तिष्कमा गएर बसेका हुन्छन् । भनौं हाम्रो मन मस्तिष्कको हार्ड डिस्कमा गएर बसेका हुन्छन् । हार्ड डिस्कमा हामीले संझनु पर्ने कुरा सुरक्षित र संरक्षित छन् भनेर हामी ढुक्क हुन भने हुनु हुँदैन । सुरक्षित राखेका फायलहरू करप्टेड पनि हुन सक्दछन् । चेत र अर्ध चेत अवस्थामा रहेका जुनसुकै कुरा पनि हामी सजिलै स्मरण गर्न सक्दछौ । स्मरण गरिरहेका हुन्छौं । अचेत अवस्थामा रहेका कुरा संंझिन हामीलाई निकै कठिनाइ हुन्छ । तिनलाई अचेत मनबाट डोराए सचेत मनमा प्रवेश गराउन हम्मे हम्मे नै हुन्छ । अचेत अवस्थामा रहेका कुनै कुरा  पछि स्वत स्वस्फूर्त रुपमा  सचेत मस्तिष्का स्थान्तरण हुन पनि सक्दछन् । विर्सेको कुरा संझिनु भनेको अचेत मनमा रहेका कुरा  सचेत वा अर्धसचेत मनमा स्थान्तरण हुनु नै हो । यथार्थमा हाम्रो सचेत अथवा अर्ध सचेत मनमा निकै थोरै कृुरा मात्र रहेका भएका  हुन्छन् । धेरै जसो अथवा लगभग सम्पूर्ण जसो कुरा हाम्रा अचेत मनमा अटस मटस लाएर बसेका हुन्छन् । कोचिएर बसेका हुन्छन् । बसमा यात्रीहरू कोचिए जस्तै । जे होस्, हाम्रा अचेत मस्तिष्कमा अटस मटस भएर बसेका चीजबीच वा कुराहरू हामीले चाहेका बेलामा खुलस्त हुन पनि सक्दछन् । खुलस्त नहुन पनि सक्दछन् । भूमिगत अवस्थामा रहेका पनि हुन सक्दछन् । अर्ध भूमिगत अवस्थामा रहेका पनि हुन सक्दछन् ।
कुनै कुरा म विर्सिन्न भनेर त्यसलाई सचेत मनमा टिकाइराख्ने हो भने त नबिर्सिन पनि सकिंदो हो । तर बिडम्बनाको कुरा के छ भने कुनै कुरा नबिर्सिनलाई सचेत रहेको स्थितिमा आफू कति बेला फेरि अचेत मनको क्षेत्रमा प्रवेश गरिन्छ आफैलाई हेक्का रहन्न । आफूले कुनै कुरा बिर्सिन्न भनेर अठोट गरेको छु भन्ने कुरा समेत विर्सिन पुग्दा सम्झिन्छु भन्ने कुरा  विर्सिन     पुग्नु स्वभाविक कुरा नै हो । सम्झिन्छु भनेको कुरा सम्झिन नसक्नु स्वाभाविक नै हो ।
कुरा यो पनि छ हामीसित सम्झिनु पर्ने कुरा धेरै हुन सक्दछन् । निश्चित रुपमा एक साथ असंख्य कुृरा सम्झिन सकिन्न । यसैले कुनै कुरा सम्झिनको लागि पनि कुनै कुरा विर्सिनु पनि पर्दछ होला ।  यद्पि कुनै कुरा पनि हामी विर्सिन्छु भनेर बिर्सेका हुँदैनौं । बरु सम्झिन्छु भन्दा बिर्सेका हुन सक्दछौं ।
मान्छेको जीवनमा संझिनु पर्ने कुरा पनि हुन्छन् । बिर्सिनु पर्ने कुरा पनि हुन्छन् ।  तर गजबको कुरा के छ भने हामी संम्झिन्छु भन्ने कुरा बिर्सिन पुगेका हुन सक्दछौं । फेरि बिर्सिन्छु भनेका कुरा सम्झिरहेका पनि हुन सक्दछौं ।
हामीले जीवनमा आफूले जानेका,बुझेका र अनुभव गरेका कुरा मात्र होइन कि सारा विश्वको  मानव इतिहास पनि पढेर सम्झिनु पर्ने हुन्छ । मानव सभ्यताका कुरा पनि अध्ययन गरेर सम्झना गर्नु पर्ने हुन्छ । अहिलेसम्मको ज्ञान विज्ञानका कुरा अध्ययन गरेर स्मरण गर्नु पर्ने हुन्छ । विश्वभरका अझ विश्व व्रह्माण्ड भरका कुरा स्मरण गर्नु पर्ने हुन्छ ।  यो कुनै चानचुने कुरा होइन । यो कुरा आफ्नो ठाउँमा छँदै छ । तर मेरो खास समस्या भने देैनिन्दिन सम्झने र बिर्सने कुृरासित सम्बन्धित छ ।
म क्याम्पसमा अध्यापन गर्न जाँदा  पहिले साइकल चढेर जान्थें भने पछि मोटर बाइक चढेर जान थालें । साइकल चलाए पनि त्यसको ताला  लगाउन चाबी चाहिने नै भयो । बाइक चलाउन पर्दा हेन्डल लक गर्न मात्र होइन त्यसलाई स्टार्ट गर्न पर्दा सिज त्यसको चावी चाहिने नै भयो । म साइकल वा मोटर बाइकको चाबी बिर्सेको कारणले खासै समस्या पर्दिन । परेको छैन । यस कारण कि मैले साइकल वा मोटर बाइकको चाबी सधैं एकै ठाउँमा राख्ने बानी बसालेको छु । कुनै कुरा कुनै कुरा खास एक ठाउँमा राखेका कुरा भनेको बेलामा भेटिन सक्दछन् । यस्तो अनुभव मलाई हुन गएको छ । तर यो नियम सबै कुराको लागि लागु गर्न गाह्रो हुन्छ । खास गरी कागजपत्र, पत्र पत्रिका तथा पुस्तकका सम्बन्धमा गाह्रो हुन्छ । यस कारण कि मसंग सम्हालेर पनि नसकिने कागजपत्र, पत्र पत्रिका र पुस्तक जम्मा भएका हुन्छन् । हुत लाइबे्ररी साइन्सको मेथलजी फलो गर्ने हो भने म ठीक ठाउँमा पत्र पत्रिका र पुस्तक राख्न राख्न चाहेको बेलामा सजिलै प्राप्त गर्न सक्दछु। तर त्यसको लागि प्रशस्त ठाउँ र प्रशस्त दराज पनि चाहिन्छन् । बाकस वा बोरामा पत्र पत्रिका र पुस्तकहरू खाँदेर राख्न परेको स्थितिमा लाइब्रेरी साइन्सको डेवे डेसिमल क्लासिफिकेशन सिस्टम फलो नहुन सक्दछ । यसको अर्थ मैले पत्र पत्रिका र पुस्तक राखेको ठाउँ भुलेमा कुनै बैज्ञानिक पद्धति लागु गरी भेट्याउन सक्दिनं । चाहेको बेलामा कागज पत्र प्राप्त गर्न राम्रो फाइलिङ सिस्टम अनुकरण गर्न आवश्यक हुन्छ । यस्तो कुरा अफिसमा काम गर्ने कर्मचारीलाई राम्ररी थाहा हुन्छ । यसको बेजोड उदाहरण त मैले बनारस विश्वविद्यालयको एउटा बंगाली हेड क्र्लमा भेटेको थिएँ । उसले जुन सकै कागज पत्र कहाँ राखिएको छ भन्ने कुरा तुरुन्त भेट्न सक्दथ्यो । जुनसुकै बुररा पनि व्यवस्थित किसिमले राखेका चाहेको बेलामा भेट्याउन सकिन्छ । शायद यस्तो अवस्थामा खोजेको कुरा  कहाँ राखेको  छु भन्ने कुराका लागि दिगमा खियाउनु पर्दैन । संझिने  शक्ति पनि अद्भूत हुन आवश्यक छैन । यो स्मरणको भन्दा पनि आदतको विषय बन्न सक्दछ ।
कुन कुरा कहाँ कसरी राखेमा खोजेको बेलामा सजिलै भेट्न सकिन्छ भन्ने कुरा मैले एक जना पंजाबी प्रेस मालिकबाट सिकेको थिएँ । गोरखपुरको कान्ता प्रेसको मालिकबाट । उनले टेवलमा पेन्सल राख्ने ठाउँमा पेन्सल, इरेज राख्ने ठाउँमा इरेजर राख्दथे । फेरि भित्तामा चावी राख्ने ठाउँमा चाबी झुण्डाएर  राख्दथे । यसले गर्दा कहिल्यै पनि उनलाई कुन  कुरा कहाँ राखेको छु भनेर दिगामा लगाउनुृ पर्नै थिएन । मैले पंजाबी प्रेस मालिकबाट सिकेको कुरा चावी राख्ने कुरामा मात्र होइन अरु कति कुरा राख्ने कुरामा पनि अनृुशरण गरेको छु । तर पनि         चाबी दैनिन्दिन प्रयोग गर्ने कुरा भएकोले मैले बिर्सिन सक्दिनं । तर कुरा राखेको ठाउँ बिर्सिन्छु । धेरंै कुरा धेरै ठाउँमा ठीक तरिकाले राख्दा पनि राखेको ठाउँ सम्झिन गाह्रो हुृँदो रहेछ ।
आजभोलि जब म आफ्नो ल फर्ममा जान थाल्दछु त्यतिबेला मैले त्यहाँ जाँदा के के कुरा त्यहाँ लैजान आवश्यक छ भन्ने कुरा सोंच्न र संम्झिन मैले मेरो दिमाग केही बेर खियाउनु पर्दछ । कुनै लैजानै पर्ने कुरा लैजान बिर्सेमा मलाई अफिसबाट फर्केर फेरि घर आउनुृ पर्ने  हुन्छ । अफिस जाँदा नलगी हुने कति कुरा सम्झिन त कुनै गाह्रो नहुन सक्दछ । ती सधै लैजानै पर्ने कुरा भित्र पर्न सक्दछन् । तर कति कुरा नियमित लानुृ पर्ने नभएको हुनाले संझिन गाह्रो हुन्छ ।
मलाई थाहा छ म अफिस जान थाल्दा मैले मेरो झोला, चश्मा, कलम घडी, मोवाइल आदि कहाँ छन् भनेर संझिनै पर्ने हुन्छ । यस कारण कि मैले चाबी नियमित ठाउँमा राखे पनि झोला , चश्मा घडी र मोवाइल राख्ने ठाउँ फेरिरहेको हुन्छु । भनौं यी चीज मैले जहाँ आफू बसेको छु त्यही ठाउँमा राखेको हुृन सक्दछु । बस्ने ठाउँ परिवर्तन भइरहने हुनाले राख्ने ठाउँ पनि पविर्तन भइरहेको हुन सक्दछ । राखेको ठाउँ बिर्से पछि संझिन गाह्रो । तुरुन्त पाउन गाह्रो । यसले गर्दा पुग्नु पर्ने ठाउँमा ठीक  समयमा नगुग्न सकिन्छ । कत्रो आपद । निश्चित रुपमा चश्मा आँखामा , घडी हातमा र मोबाइल पकेटमा राख्ने बानी बसालेको भए म यस्तो समस्यामा पर्ने थिइन होला ।
२४–३–२०७५