साहित्य के हो ?

साहित्य के हो ?  यस प्रश्नको उत्तरको लागि चर्चा परिचर्चा गर्नुभन्दा अघि के कुरा उल्लेख गर्न आवश्यक हुन्छ भने प्राचीन कालमा साहित्य शब्दको प्रयोग भएको थिएन । त्यतिबेला साहित्य भनेकै काव्य हो । वास्तवमा आज हामीले जसलाई साहित्य भनेर चिन्दछौं प्राचिनकालमा त्यो काव्यको रुपमा स्थापित थियो । परिचित थियो । रामायण महाभारत ओडेसी आदि प्राचीन कालमा लेखिएका महाकाव्यहरू काव्य नै हुन् । प्रमथियस, किंग इडिपस आदि जस्ता विश्व प्रसिद्ध नाटक काव्य नै हुन् । शेक्सपियरलाई हामी नाटककारको रुपमा चिन्दछौं । उनले नाटक काव्यमा नै लेखेका थिए । ब्लान्क भर्समा । शेक्सपियरलाई संसारका ठूला कवि भनेको सनेट लेखेर मात्र होइन । काव्यमा नाटक लेखेर पनि हो । हुँदा हुँदा नेपाली शेक्सपियर बालकृष्ण समले पनि काव्यमा नाटक लेखे मुकुन्द इन्दिरा । भक्त प्रहलाद ।
प्राचीनकालमा प्रेस थिएन ,। मुद्रण हुँदैनथ्यो । कथेको कुरा मौखिक रुपमा सुनाइन्थ्यो । मौखिक सुनाउनु पर्दथ्यो । मौखिक सुनाउन कुनै पनि कुरालाई कण्ठस्थ पारिनु पर्दथ्यो । कुनै पनि कुरालाई कण्ठस्थ सुनाउन गद्यमाभन्दा पद्यमा सजिलो हुन्थ्यो । यसैले नै प्राचीनकालमा साहित्यको जन्म पद्यको रुपमा भयो । साहित्यलाई काव्य भनियो । प्राचीनकालमा लेखिएका वेद पुराण रामायण महाभारत ओडिसी मौखिक रुपमा नै जन्मिए । काव्यकै रुपमा जन्मिए । श्रुति काव्यको .रुपमा जन्मिए ।  फेरि तिनका लेखक वा कवि एउटा मात्र भएननु । एउटै काव्य ग्रन्थलाई कति लेखक कविले लेखे लेखे । त्यसको कुनै हिसाब किताब भएन । त्यसको कुनै साँध सीमा भएन । यसैले प्राचीनकालको लेखन सह लेखन हो । उसरी प्राचीनकालका कति ग्रन्थका कवि लेखक नै छैनन् । त्यस्ता लेखक कविलाई हामी अज्ञात लेखक कवि भन्न सक्दछौं । बेद लेख्ने व्यास भने पनि त्यो कुनै एक व्यक्तिको नाम नहुन सक्दछ ।
अहिले आएर लेखक कवि वा दार्शनिक हुनलाई उसले थुप्रै पुस्तक लेखेको हुनु पर्दछ । फेरि अहिले आएर विश्व विद्यालयका ठूला ठूला डिग्री होल्डरहरूलाई मात्र विद्धान भनिन्छ । लखक भनिन्छ । दार्शनिक भनिन्छ  । तर प्राचीनकालमा कुनै कवि लेखक वा दार्शनिक हुनलाई कुनै विश्व विद्यालयको प्रमाणपत्र चाहिन्नथ्यो । कुनै पुस्तक लेख्न पर्दैनथ्यो  । आफूले जानेको कुरा वा आफूले रचेको कुरा मुखले सुनाए पनि उसलाई लेखक कवि वा दार्शनिक मान्न सकिन्थ्यो । ग्रिकका महान दार्शनिक सोक्रेटिजले कुनै ग्रन्थको नाममा एउटा वाक्य पनि लेखेका छैनन् । तर पनि हामी ठूला दार्शनिकको नाम लिंदा सोक्रेटिजको नाम लिन सक्दछौं । लिने गर्दछौं ।  हिन्दीका ठूला कवि कबीर दासका दोहामाथि आज हजारौं व्यक्तिले पी एच डीको डिग्री लिएका होलान् । तर कबीर दासले एउटा पनि दोहा आफ्ना हातले लेखेका थिएनन् । उनले मौखिक सुनाएका कुृरालाई उनका चेलाहरूले लिपिबद्ध गरिदिएका थिए । यहाँ भन्न खोजएको कुरा के हो भने हाम्रो साहित्यिक यात्रा काव्यिक यात्राबाट प्रारम्भ भएको हो । स्पष्ट नै छ प्राचीनकालमा काव्य भन्नाले साहित्य बुझिन्थ्यो । नाट्य विधामा ग्रिक साहित्य निकै नै धनी छ । सोफोक्लिज युरिपिडिस तथा एक्लिसले आफ्ना नाटक काव्यमा लेखेका थिए । विश्वका महान नाटककार शेक्सपियरले पनि आफेना नाटक काक्यमा र्नै लेखेका थिए । नाटकलाई गद्यामा लेख्न थालेका नर्वेका नाटककार इब्सेनले हो ।
लिपिको आविश्कार भए पछि मात्र मौखिक परम्पराबाट चलेको काव्यिक यात्राले लिखित रुप लियो । तर लेखन हस्तलिपि नै हुने गर्दथ्यो । यस कारण कि धेरै लामो समयसम्म छापाखानाको विकास भएको थिएन । शुरुमा चीनले काठका अक्षर बनाएर छाप्न थाल्यो । ताङ्ग वंशको राज्यको बेलामा  ८ औं शताब्दीतिर काठका अक्षर बनाएर छाप्न कार्य गर्न थालिएको थियो । पछि जर्मनका स्वर्णकार  जोहोनिज गुटेनबर्गले  १४४० मा मेटलका टाइप र छापाखानाको विकास गरे । त्या प्रारम्भमा हाते छापाखाना थियो । छापाखानाको यस विकासले पकाशनको क्षेत्रमा तुफानी परिवर्तन ल्यायो । क्रान्ति ल्यायो । लाखौंको संख्यामा पुस्तक र पत्र पत्रिका पकाशित हुन सक्ने अवस्था आयोे । शेक्सपियरले आफ्नै जीवनकालमा पुस्तक  छापाखानाबाट प्रकाशित भएको देखे ।  नेपालमा जंगबहादुर राणाले बेलायतत्राट नेपालमा छापाखाना ल्याए । यो नेपालको पहिलो  छावाखाना थियो । यो गिद्दे छापाखानाको नामले जानिन्छ ।
जे होस् ,शुरुका दिनमा साहित्य भन्नु नै काव्य हो । यही भएर ग्रिक दार्शनिक प्लेटोले आफ्नो राज्यबाट कविहरूलाई निस्काशन गर्ने कुरा गरे । उनको कविमाथि आरोप थियो कविहरू सत्यदेखि दुई चोटि वा तीनचोटि टाढा हुन्छन् । उनीहरू झुठ बोल्दछन् । उनीहरूले चित्रको पनि चित्रको चित्रण गर्दछन् । प्लेटका चेला एरिस्टोटले भने कविहरूको काव्ःयमा इतिहास र दर्शनमाभन्दा पनि बढ्ता सत्य कुरा रहेको हुन्छ । एरिस्टोटलको पोयटिक्स .( काव्यशास्त्र ) लाई सौन्दर्य शास्त्र सम्बन्धी बिस्तृत लिखित प्रथम दस्तावेज मानिन्छ । त्यतिबेलाको लेखन काव्यमा हुने हुनाले एरिस्टोटलले साहित्य शब्द प्रयोग नगरेर काव्य शब्द प्रयोग गरे ।, रोमका कवि होरेसले पनि साहित्यलाई काव्य नै भने । उनको साहित्य सम्वन्धी पुस्तिको हो अरस पोइटिका । यस कुराले पनि त्यतिबेला पनि काव्य शब्द नै प्रयोग गरेको देखिन्छ । स्पष्ट रुपमा साहित्य शब्दको प्रयोग मध्य पुगको अन्त्यतिरबाट हुन थालेको हो ।
जे होस् पूर्वमा  होस् वा पश्चिममा साहित्य शब्दको प्रयोग धेरै पछि मात्र भएको हो । प्राचीनकालमा मात्र होइन मध्ययुगमा समेत  काव्य भनेकै साहित्य हो भन्ने कुरा बुझिएको थियो । संस्कृत साहित्यमा रसवादी सौन्दर्यशास्त्रीहरूले बाक्यमं रसात्मकम काव्यम भनेका छन् । काव्ययम भन्नाले साहित्य नै बुझिन्छ ।
साहित्य शब्दको प्रयोग सस्कृत साहित्यमा मध्ययुगको आखिरतिर  हुन थालेको देखिन्छ । पश्चिमतिर साहित्य सम्बन्धको प्रयोग १४औं शताब्दीको वरिपरि प्रयोग हुन थाल्यो । पूर्वतिर पनि साहित्य शब्दको प्रयोग १४ औं शताब्दीको सेरोफेरोमा  नै हुन थालेको हो । सर्वप्रथम संभवत विधिबत रुपमा साहित्य शब्दको प्रयोग संस्कृतका सौन्दर्य शास्त्री विश्वनाथले गरेका होलान् । १४ औ शताब्दीको सेरोफेरोमा उनले संस्कृत भाषामा साहित्य दर्पण   पुस्तक लेखेका थिए ।
अग्रेजीमा प्रयोग हुने शब्द लिटरेचर लेटिन भाषाबाट ल्याइएको हो । यो शब्द लेटरबाट लिटरेचर हुन पुगेको हो । यसको अर्थ हुृन्थ्यो सिक्नु लेख्नु, व्याकरण आदि । अंग्रेजीमा शुरुमा यो बुक लर्निङको अर्थमा भित्रिएको हो । अंग्रेजीमा सर्वप्रथम साहित्यकारहरूका लेखनका अर्थमा   १७७९ मा जोन्सनको लाइफ्ज  अफ इन्गलिस  पोइटस्मा उल्लेख भएको मानिन्छ । सबै प्रकारको सौन्दर्यशास्त्रीय लेखनलाई साहित्य भन्न थालिएको भने १८१२ देखि हो भनिन्छ । जुनसुकै विषयका बिस्तृत लेखनलाई साहित्य भन्न थालिएको भने १८९५ देखि हो भनिन्छ ।
पूर्वीय सौन्दर्यशास्त्रीय भाषामा साहित्यको शाब्दिक अर्थ हो अरुको हित गर्ने कुृरो ।  साहित्यको विभिन्न सौन्दर्यशास्त्रीले विभिन्न अर्थमा बुझ्न र ब्याख्या गर्न थालेका छन् । यहाँ त्यसको बिस्तृत चर्चा गर्न संभव छैन । उदाहरणको लागि केही केही साहित्यबारेका अभिव्यक्ति अघि सार्न सकिन्छ ।
मेरियम बेबस्टर कलेजियट डिस्नरीले साहित्यलाई लेखनको अत्युत्तम रुप वा अभिव्यक्ति र कालजयी सास्वत तथा सर्वदेशीय बिचार वा  आग्रह रहेको अभिव्यक्ति भनेको छ । समालोचक बाल्टर पेटरले – काल्पनिक वा कलात्मक साहित्यलाई तथ्यलाई मात्र होइन कि तथ्यहरूलाई असीम तथा विविध रुपमा अभिव्यक्त गर्ने सौन्दर्यशास्त्रको रुपमा परिभाषित गरेका छन् ।
हिजो काव्य भने साहित्य बुझिन्थ्यो भने आज साहित्य भने काव्य बुझिन्छ । कुरो यसो भए पनि साहित्य शब्द आज मुख्यत दुई अर्थमा प्रयोग भएको पाइन्छ । सामान्य अर्थमा र विशेष अर्थमा । साहित्य शब्दलाई सामान्य अर्थमा प्रयोग गर्दा जुनसुकै विषयमा लेखिएका पुस्तक वा प्रकाशनलाई त्यस विषयको साहित्य भनिन्छ । साहित्यलाई यस अर्थमा हेर्दा विज्ञान विषयमा लेखिएका पुस्तक वा प्रकाशनहरू विज्ञान साहित्य हृुन्छ । गणित विषयमा लेखिएका पुस्तक वा प्रकाशनहरू गणित साहित्य हुने भयो । त्यसरी नै अर्थशास्त्र विषयमा लेखिएका पुस्तक वा प्रकाशनहरू अर्थशास्त्र साहित्य हुने भयो  । पर्यटन विषयमा लेखिएका पुस्तक वा प्रकाशनहरू पर्यटन साहित्य हुने भयो । साहित्यलाई विशेष अर्थमा प्रयोग गर्दा साहित्य भनेको कथा कविता नाटक उपन्यास आदि बुझिन्छ  । जे होस्, काव्यले साहित्यको स्थान लिन निकै लामो यात्रा पुृरा  गर्न पर्यो ।
साहित्य सौन्दर्यशास्त्रभित्र पर्ने कुरा नै हो । सौन्दर्यशास्त्रका विविध रुपमध्ये एउटा रुप साहित्य हो ।
१८–९–२०७६































































्

्