शिलाङका होमलाल जोशीको संझनाको सेरोफेरोमा

केही दिन अघि बुटवलमा मेरो भेट तुल्सीराम फुल्लेलसित भएको थियो । उनको पहाड घर अर्घाखाँचीमा पर्दछ । तर हाल उनी शिलाङ कलेजमा लाइबेरियन छन् । त्यहाँ उनी शिलाङमा राजनैतिक  सामाजिक र विशेषगरी साहित्यिक कार्यमा संलग्न र सक्रिय छन् । उनका बुबा शिलाङ कलेजमा काम गर्दथे । शायद यही भएर होला बुबाको ठाउँमा उनले शिलाङ कलेजमा जागीर पाए ।  शिलाङ कलेज मैले अध्ययन गरेको कलेज हो । यस कलेजमा मैले अध्ययन गर्दा शुरुमा बंगाली प्रिन्सिपल थिए ।  पछि  सिनिरियटीको आधारमा भन्दा पनि क्षमताको आधारमा धु्रवसिंह रावतलाई नै डिपिआईले पिन्सिपल नियुक्त गरेको थियो । ध्रुवसिंह रावत  एनसीसीका पनि कमाण्डर भएको हुनाले उनमा अद्भूत  कमाण्डिङ क्षमता थियो । यसै कारणले नै उनलाई उक्त  पदमा नियुक्ति दिइएको थियो । ध्र्ुवसिंह रावत   कमर्श विषयको नै अध्यापन गर्दथे । तर शिलाङ कलेजमा वी एमा नेपाली बिषय बढाउने कुनै शिक्षक नभएको हृनाले उनले नै नेपाली विषय पनि अध्यापन गर्दथे । उनले कठिन नेपाली शब्दको अर्थ अंग्रेजीमा लेखेर राखेका हुन्थे । कठिन नेपाली शब्दको अर्थ नखुृलेमा नोटबुकमा अंग्रेजीमा लेखिएको अर्थ हेर्दथे । उनले माधव प्रसाद घिमिरेको राजेश्वरी अध्यापन गरेको कुरा अझ पनि म सम्झिन्छु । ध्रुवसिंह रावतकै पालामा नै नेपाली बिषयको अध्यापन गर्न नरबहादुृर राईलाई नियुक्ति गरिएको थियो । प्रा नरबहादुर राईले गुवाहाटी विश्वविद्यालयबाट राजनीति शास्त्रमा एम ए पास गरेको भए पनि त्यतिबेला शिलाङमा नेपाली बिषयमा एम ए गरेको व्यक्ति पाउन गाह्रो भएको हृुनाले कुनै पनि बिषयमा एम ए गरेको व्यक्तिलाई नेपालीको प्राध्यापकको रुपमा नियृुक्ति दिने गरिन्थ्यो ।  शिलाङमा वी ए मात्र उत्तीर्ण गरेका प्रा गोपीनारायण प्रधानलाई सेन्ट एन्थनी कलेजमा नेपाली विषयको प्राध्यापकको रुपमा नियुक्ति गरिएको थियो । म सेन्ट एन्थनी कलेजमा पढ्दा हिन्दी बिषय किन पनि लिन खोजेको थिएँ भने हाई स्कुलमा मैले नेपाली बिषय लिन नपाएर  हिन्दी बिषय लिन परेको थियो । तर प्रा गोपीनारायण प्रधानले मलाई भनेका थिए मैले नेपाली बिषय नलिएर हिन्दी लिएमा समाजमा नराम्रो प्रभाव पर्दछ । नेपाली भाषा साहित्यमा कलम चलाउने व्यक्तिले नेपाली बिषय नै लिनु पर्दछ ।  प्रा गोपी नारायण प्रधानले त्यतिबेला शंकरदेव कलेजमा पनि नेपाली बिषयको अध्यापन गर्दथे । प्रा गोपीनारायण प्रधानले पछि त्रिभुवन विश्व विद्याययबाट नेपाली बिषयमा एम ए पास गरे । उनले नेपालीमा एम ए गर्दा हिन्दी भाषामा लेखिएको भाषा विज्ञानको पुस्तक मलाई नेपाली भाषामा अनुवाद गर्न दिएका थिए । उनले मलाई भनेका थिए नेपाली भाषामा अध्ययन गर्दा उनलाई सजिलो हृुन्छ । लेडिकिन कलेजमा नेपाली बिषयको अध्यापन गर्नलाई अर्थशास्त्रमा एम ए पास गरेका कुमार पुनलाई नेपालीको प्राध्यापकको रुपमा नियुक्त गरिएको थियो ।  उनका बुबा डी वी पुन डिस्ट्रिक कोर्टमा म्याजिस्ट्रेट थिए । कुमार पुनले नेपाली बिषय नेपाली भाषामा भन्दा अग्रेजी भाषामा बुृझाउन सजिलो मान्दथे । जे होस्, प्रा गोपीनारायण प्रधानको असामयिक मृत्यु पछि शिलाङमा नेपाली भाषा साहित्यको क्षेत्रमा सबभन्दा बढी सक्रिय रहेका व्यक्ति नै हुन् नरबहादुर राई । उनी शिलाङ कलेजमा नेपाली बिषयको अध्यापन गरेर हाल सेवा निबृत्तको जीवन व्यतीत गरिरहेका छन् । उनले नेपाली साहित्य परिषद्को नेतृत्वको साथसाथै मादल पत्रिकाको सम्पादन प्रकाशन गरिरहेका छन् ।  शिलाङ छंदा  म अखिल शिलाङ नेपाली विद्यार्थी संघको अध्यक्ष निर्वाचित भएको थिएँ । नरबहादुर राई सचिव रहेका थिए । हामी एउटै संस्थामा आवद्ध थियौं । नरबहादुर राई शिलाङको मौलाईमा पक्की घर बनाएर बसिरहेका थिए । खसियाहरूले मौलाई बस्तीमाथि नै रातिको समयमा आक्रमण गरेर पुरै नेपाली बस्ती खालि गराएको अवस्थामा उनको घर पनि ध्वस्त पारिएको थियो । पछि शिलाङमा नै वकालत गरिरहेका उनका भाइ जंगबहादुृर राई सिक्किमतिर बसाइ सरे । नरबहादुर राई नेपालीहरूको बाक्लो बस्ती भएको टाउँ लालचन बस्तीमा बसाइ सरे । लालचन बस्ती नेपाली महाजन ( धनी व्यक्ति ) लालचनको नाउँबाट राखिएको नाउँ थियो । तुल्लीराम फुल्लेल प्रा नरबहादुर राईसित मिलेर सक्रियतापूर्वक शिलाङको साहित्यिक गतिविधिमा संलग्न रहेका थिए । बुटबल आएको बेलामा उनले प्राय धर्मलाल भूसाललाई भेट्ने गर्दथे । तर यसपल्ट धर्मलाल भूसाल परिवार सहित अस्ट्रेलियामा छोरा बुहारी र नातिनीसित बस्न भनेर १ बर्षको लागि गएको हुँदा उनको उनीसित भेट हुन सकेन । पहिले धर्मलाल भूसाल शिलाङमा थिए । उनले शिलाङको सेन्ट एन्थनी कलेजबाट वी ए पास गरेका थिए । तुल्सीराम फुल्लेल र धर्मलाल भूसाल दुबैको पुृरानो घर अर्घाखाँची नै भएको हुँदा उनीहरूबीच घनिष्ठता बढ्नु स्वाभाविक नै थियो । वास्तवमा तुल्सीराम फुल्लेलको बिषयमा धेरै कुरा मैले धर्मलाल भूसालबाट नै चाल पाएको हुृँ । तुल्सीराम फुल्लेलको माग अनुसार नै मैले आफ्ना लेखहरू शिलाङमा पठाउने गरेको छु । यसपल्ट उनले मलाई मादलको लागि लेख रचनाको माग गरेका छन् ।
तुल्सीराम फुल्लेल कवि व्यक्तित्व पनि रहेछन् । उनको कविता संग्रह शिलाङबाट प्रकाशित हुँदै रहेछ । त्यसको लागि उनले शुभकामनाको रुपमा भए पनि दुई चार शब्द कोरिदिन भनेका छन् र मैले उनको कविताको पाण्डुलिपि नहेरी भूमिकाको रुपमा दुृई चार शब्द कोरेर पठाइदिइसकेको छु ।
यिनै तुल्सीराम फुल्लेलले मलाई होमलाल जोशीको मृत्यु भएको र मेरा रहरका हरफहरू नाममा उनका सृजनाको संग्रह प्रकाशित भइसकेको र त्यसका १ प्रति काठमाण्डौबाट मलाई पठाइदिने कुरा बताए । होमलाल जोशीको  १ बर्ष अघि मृत्यु भएको कुरा मैले उनकै मुखबाट सुनें । मलाई थाहा थिएन होमलाल जोशीको एक बर्ष पहिले मृत्यु भएको कुरा ।
यही फागुन १ गतेका दिन एकजना अपरिचित व्यक्ति आएर मेरो हातमा तुुल्सीराम फुल्लेलले पठाएको भन्दै किताबको एउटा पोको थमाइदिए । होमलाल जोशीका दुईबटा पुस्तक थिए । एउटा पुस्तकमा दुर्गा अधिकारीको नाम लेखिएको थियो । अर्घाखाचीका दुर्गा अधिकारी शिलाङबाट केही बर्ष अघि आएर बुटबलमा बस्दैछन् । हामी दुई तीन मिनटको दुरीमा बस्दछौं । किताबमा  होमलाल जोशीका संकतिल लेख रचना बाहेक उनको महाराष्ट्रमा मृत्यु भए पछि उनका मित्रजन र आफन्तहरूले उनका संझना र सम्बन्धमा लेखका लेखहरू पनि समावेश गरिएका रहेछन्  । पुस्तक आकर्षक ढंगले प्रकाशित गरिएको रहेछ । यसको खर्च बेहोरिकी रहिछन् उनकै श्रीमती कृष्णा जोशीले ।  यसको प्रकाशन गरेको रहेछ नेपाली साहित्य परिषद्, शिलाङले । यस सम्बन्धमा विशेष भूमिका प्रा नरबहादुर राई र तुल्सीराम फुल्लेलले खेलेको देखियो ।
होमलाल जोशीको असामयिक दुृखद मृत्युको खबरले म तरंगित भएँ ,। भावुक भएँ । किन पनि भने उनी मैले नजिकबाट चिने जानेका सरल र मिलनसार व्यक्ति थिए । मसित धेरै नै उठबस गरेका व्यक्ति थिए । मसित निकै आत्मीयता बढाएका व्यक्ति थिए । उसरी उनको सारा परिवारसित मेरो निकै्र घनिष्ठ सम्बन्ध थियो ।
सर्वप्रथम होमलाल जोशीकी बहिनी दुर्गा जोशी र मैले आसामको सेबाबाट एकै साल हाई स्कूलको परीक्षा दिएका थियौं । पछि दुर्गा जोशी र मैले नड्थमाईको नड्थुमाई नेपाली प्रोसिडिङ हाई स्कूलमा केही समय संग संगै अध्यापन कार्य गरेका थियौं । दुर्गा जोशीको केही बर्ष अगाडि असामयिक मृत्यु भैसकेको रहेछ ।  दुर्गा जोशीसित मेरो परिचय हुनुभन्दा अघि मेरो परिचय उनका श्रीमान् प्रेमलाल जैसीसित भएको थियो । प्रेमलाल जैसी ( बन्जाडे ) मेरा पेन फ्रेन्ड थिए । उनी मेरा एकमात्र पेन फ्रेन्ड हुन् । थिए ।
त्यतिबेला म लोकरा आसाममा थिएँ । लोकरा आसाममा म सामाजिक कार्य र विशेष गरी भाषा साहित्यका गतिबिधिमा सक्रिय थिएँ । लोकराका गोपाल क्षेत्री इन्डिएन एअर फोर्सका काम गर्दथे र बेला बेलामा आफ्नो घर लोकरामा आउँथे । यिनले मेरो बारेमा धेरै कुरा शिलाङमा प्रेमलाल जैसीलाई बताएका रहेछन् । शिलाङबाट प्रेमलाल जैसीले मलाई आफ्नो एउटा फोटो राखेर चिठी लेखे । चिठीमा लेखेका थिए मैले तपाईको बारेमा गोपाल क्षेत्रीबाट धेरै कुरा सुनें । म तपाइंसित प्रेन फ्रेन्ड हुन चाहन्छु । तपाइंंको फोटो सहित तपाइंंको परिचय दिंदै चिठीको जबाब लेख्नु होला ।  उनले आफ्नो परिचयमा उनको जन्म अर्घाखाँचीमा भएको र उनका बुबाले शिलाङका सरकारी जागीर खाइरहेको हुनाले उनी सानै उमेरमा शिलाङमा गएका थिए भन्ने कुरा उल्लेख गरेका थिए  । मैले मेरो परिचय सहित उनको माग अनुसार एउटा फोटो खिचर शिलाङ पठाइदिएको थिएँ ।  पछि म शिलाङ रहन बस्न थाले पछि उनीसित मेरो झन् बढी घनिष्टता बढ्यो । हामी शिलाङको भानु पुस्तकालयमा संलग्न रहेका थियौं । पदाधिकारी भएका थियौं । प्रेमलाल जैसी टेलिग्राम अफिसमा काम गर्दथे । म नेपाल आए पछि प्रेमलाल जैसीको असामयिक मृत्यु भएको रहेछ ।
मेरो होमलाल जोशीका भाइहरूसित राम्रै परिचय भए पनि होमलाल जोशीििसत जस्तो गहिरो सम्बन्ध थिएन । उनकी भाइ बुहारीसित पनि मेरो राम्रो परिचय भएको थियो । उनकी भाइ बुहारी पंजावी युवती  थिइन् । उनी शिलाङको नर्थ इस्टर्न हिल युनिवसिैटीमा दर्शन शास्त्रको अध्यापनका साथसाथै पिएचडी गर्दैथिइन् । म त्यही विश्वविद्यालयमा दर्शन शास्त्र लिएर  एम एमा केही दिन अध्ययन गरेको थिएँ ।
होमलाल जोशी अरुणाचल प्रदेश ( त्यतिबेला नेफा ) को शिलाङ स्थित अफिसमा क्र्लक थिए । उनी विभिन्न सामाजिक र शैक्षिक कार्यमा सक्रिय थिए । उनी त्यतिबेलाको नङ्थुमाई नेपाली प्रोसिडिङ हाई स्कूललाई हर तरहले अघि बढाउन सक्रिय भूमिका खेलिरहेका थिए । त्यही स्कूलमा उनकी बहिनी दुर्गा जोशीसित मैले केही समय अध्यापन गरेको थिएँ । त्यहाँ  मैले गणित नेपाली भूगोल आदि बिषयको अध्यापन गरे पनि हिन्दी शिक्षकको रुपमा नियुक्त भएको थिएँ ।
होमलाल जोशीसित मेरो प्राय जसो भेट रणबहादुर क्षेत्रीहरूकी आमाको सानो छाप्रे होटलमा हुने गर्दथ्यो । वास्तवा म त्यस होटलमा होमलाल जोशीको सामिप्यले गर्दा नै जाने गर्दथें  । पछि त रणबहादुर क्षेत्रीहरूसित हाम्रो राजनैतिक सम्बन्ध नै हुन पुग्यो । रणबहादुर क्षेत्री त्यतिबेला रायबहादुर ठाकुर अनुप चन्द हिन्दी हाई स्कूलमा पढ्द्रै थिए । एक दिन रणबहादुर क्षेत्रीको होटलको बाटो हुँदै जिन्किङमा अवस्थित नङ्थुमाई स्कूलमा जाँदै गर्दा यिनै होमलाल जोशीले मलाई देखाउँदै भनेछन् – हेर त रणबहादुर कवि जाँदै छन् । रणबहादुर क्षेत्रीले मलाई पछि बताए अनुसार उनले कविको बारेमा उनका पाठ्य पुस्तकमा पढेका रहेछन् । तर उनले कहिले कुनै पनि कविसित साक्षात्कार हुन सकिन्छ भन्ने कुरा सुनेका वा सोंचेकासम्म रहेनछन् । कवि कस्ता हुँदारहेछन् त भनेर उनले होटल बाहिर निस्केर म निकै पर पुगुञ्जेल मलाई एकोहोरो हेरिरहेका रहेछन् । यिनै रणचहादुर क्षेत्री पछि कवि गीतकार संगीतकार नाटककार सबै भए । उनले लेखेका गीत हिजोका मालेहरूले पनि गाए । माओवादीहरूले पनि गाए । वास्तवमा रणबहादुर क्षेत्रीको परिवार नै राजनैतिक परिवार भयो । उनका दाई तुलसी क्षेत्रीले प्रगतिशील धारमा कथा कविता गीत आदि लेखे । उनले त मैले लेखेका कति गीतमा संगीत र स्वर दुबै भरे । रणबहादुर तुलसी क्षेत्रीहरूकी बहिनी लिला क्षेत्रीको स्वर निकै राम्रो थियो । उनले शिलाङमा धेरै प्रगतिशील  क्रान्तिकारी गीत गाएकी थिइन् ।  तर दुखको कुरा आसाम राईफल्समा क्लर्क रहका तुलसी क्षेत्री र गुवाहाटी र शिलाङको बीच बाटोमा पर्ने नङ्पोमा प्राइमरी  नेपाली स्कूल स्थापना गरी त्यसलाई हाई स्कूलमा पुराएका रणबहादुर क्षेत्रीको  असामयिक मृत्यु हुन पुगेछ ।  रणबहादुर र तुलसी क्षेत्रीको बहिनी लीला क्षेत्रीको त गर्भबती रहेको अवस्थामा असामयिक निधन भएको थियो  ।
रणबहादुर क्षेत्रीका बहिनी लीला क्षेत्रीले एक  दुई क्लास पढेर स्कूल छोडेकी थिइन् । उनले आमालाई होटलमा काम गर्न सहयोग गर्दथिइन् । मलाई कता कता रणबहादुर क्षेत्रीकी आमा म्याक्सिम गोर्कीकी उपन्यास आमाकी आमा जस्ती लाग्थिइन् ।
होमलाल जोशी अफिस पछि प्राय रणबहादुर क्षेत्रीकी आमाले जीविका चलाउन चलाएको सानो होटलमा भेटिन्थे । चिया पिउँदै अनेक कुरा गर्दथे । एकपल्ट उनी कुनै आफन्तीलाई भेट्न चितवन आएका रहेछन् । त्यहाँ उनले हाई स्कूलका विद्यार्थीले एसएलसी दिंदा चिट चोरेका अनेक दृश्य देखेका रहेछन् । उनी भन्दथे नेपालको हाई स्कूलको जाँच हुँदा चोट चोराउने चलन रहेछ । चिट चोराउने मान्छेहरूको पल्टनै हुँदोरहेछ ।
लीला क्षेत्री फुर्सदका बेलामा होटलमा हिन्दी उपन्यास पढेर समय कटाउँथिइन् । होमलाल जोशीले लीला क्षेत्रीलाई भनेछन् — हिन्दी उपन्यास पढेर समय बिताउनुभन्दा हाई स्कूलको परीक्षाको लागि तयारी गर । म तिमीलाई मदत गर्दछु । होमलाल जोशीले दुई तीन क्लाससम्म पढेर स्कूल छोडीमा बसेकी लीला क्षेत्रीलाई होटलमा नै हाई स्कूलको कोर्समा अध्ययन गराएर जाँचमा सम्मिलित हुन लगाएका थिए । यस कुराको प्रत्यक्षदर्शी म पनि थिएँ । लीला क्षेत्रीले राम्रै अंक ल्याएर हाई स्कूलको परीक्षा पास गरेकी थिइन् । यसले लीला क्षेत्रीको प्रतिभाको मात्र होइन होमलाल जोशीको अध्यापन कला तथा क्षमताको पनि परिचय दिन्थ्यो ।
होमलाल जोशीको परिवार दोस्रो विश्वयुद्धको बेलामा बर्मा ( म्यानमार ) बाट भागेर शिलाङ आएर बसेको थियो । यसरी युद्धको बेलामा भागाभाग गर्दा उनीहरूको परिवार छुट्टिन पुगेको रहेछ । होमलाल जोशीका परिवारका एक भाइ दार्जीलिङ पुगेर त्यहाँ नै बसोृबासो गर्न थालेका रहेछन् । होमलाल जोशीका आमाका आमा र कान्छा मामा नेपालको कलैया बजारको नजिकैको गाउँमा आएर बसेका रहेछन् । यो कुरा धेरै पछि पता लागेछ ।  मेरा पत्र मित्र प्रेमलाल जैसीकी सासु आमा अर्थात हेमलाल जोशीकी आमालाई उनकी आमा नेपालमा छन् र उनका साथमा भाइ पनि छन् भन्ने कुरा थाहा लागे पछि उनले दोस्रो विश्वयुद्ध ताक छुट्टिएकी  बृद्ध आमा र भाइलाई भेट्ने उत्कट ईच्छा जाहेर गरिछन् ।  सासु आमालाई उनकी आमासित भेट गराउने जिम्मा प्रेमलाल जैसीको हुन गएको रहेछ । म त्यतिबेला नेपालमा आमाहरूलाई भेट्न आउने तरखरमा थिएँ । यो कुरा चाल पाए यछि प्रेमलाल जैसीले मलाई सिधै आमालाई भेट्न आउन दिएनन् । भने तपाइं हामीसित नै हिंडनुस् । हैटौढा हुँदै कलैयाको गाउँमा जाउँ । सामु आमाको आमालाई र उहाँका भाइलाई भेटौं । त्यस पछि काठमाण्डौ गएर पशुपतिको दर्जन गराउँला सासु आमालाई । अनि मात्र तपाइं तपाइका आमाहरूलाई भेट्न  बाग्लुङ गल्कोटतिर लाग्नु होला । कुनै समयका पत्रमित्र प्रेमलाल जैसीको प्रस्तावलाई अस्वीकार गर्न सकिनं मैले । म प्रेमलाल जोशी र उनकी सासु आमासित हेटौंडा आएँ ।  नेपालको सीमामा आएर भूईको एक चिम्टी माटो निकाली होमलाल जोशीकी आमाले निधारमा टीका लगाएकी थिइन् । यो कृुरा अहिले पनि मेरा स्मृतिमा ताजै छ । हेटौंडाको कलेजमा नङ्थुमाई प्रोसिडिङ हाईस्कूलका प्रधान अध्यापक दुर्गा प्रसाद जोशीका दाई भाउज्यूलाई भेट्यौं । त्यसपछि हामी रात सांझ कलैया हुँदै भित्री गाउँबस्तीमा पुग्यौं ।  दोस्रो युद्ध पछि छुट्टिएका प्रेमलाल जोशीकी सामु आमा र सासु आमाकी बुढी आसु आमा र सासु आमाका छोरासित भेट भयो ।  सासु आमाकी बूढी सासु आमाका छोराले अथं शास्त्रमा एम ए गरे पछि काठमाण्डौमा सरकारी जागिरे भएका रहेछन् ।  यो १९७१ तिरको कुरा हो । त्यस पछि मात्र हामी काठमाण्डौ पुगेका थियौं । त्यतिबेला नै मैले विशेष गरी हरिभक्त कटुवालका सहायताले त्यहाँमा धेरै शीर्षस्थ र चर्चित साहित्यकारलाई भेटेको थिएँ । काठमाण्डौमा हिंड्दा डुल्दा हामीलाई धरहराले दिशा निर्देशन गरेको थियो ।
एक वर्ष अघि शिलाङका होमलाल जोशीको महाराष्ट्रमा उनका जागिरे छोराको समीपमा मृत्यु भएको खबर पाए पछि मेरा मन मस्तिष्कमा धेरै कुरा खेले । केही केही कुरालाई मैले होमललाल जोशीको संझनाको सेरोफेरोमा रहेर अभिव्यक्त गर्ने जमर्को गरेको हुँ । अहिले पनि मैले होमलाल जोशीको स्मरण गर्दा रणबहादुर क्षेत्रीकी आमाले संचालन गरेको सानो छाप्रोमा संचालन गरेको होटल सम्झन्छु । कति गहिरो सम्बन्ध थियो होमलाल जोशीको त्यस होटलको छाप्रोसित  । म सोंच्दछु अहिले रणबहादुर क्षेत्रीका आमाले चलाएको नङ्थुमाइ जिन्किङको छाप्रो पनि छैन अब त्यहाँ । त्यस होटलको छाप्रोमा चिया पिउँदै घण्टौं घण्टौंसम्म कुराकानी गरेर समय बिताउने होमलाल जोशी पनि छैनन् अब त्यहाँ । सबै इतिहासका कुरा मात्र भएका छन् । संझनाका कुरा मात्र भएका छन् ।
२–११–२०७६
ँ.