तेउवामा अन्तराष्ट्रिय १६ दिने मूर्तिकला कार्यशाला

म जब सानो थिएँ  दुई राजाहरूको शासन अन्तर्गत थिएँ । नेपालका राजा र गल्कोटका राजा । गल्कोट ऐतिहासिक ठाउँ हो । ऐतिहासिक ठाउँ  यस अर्थमा कि गल्कोट बाइसे चौबिसे राज्यमध्ये एक राज्य हो । गल्कोटका अन्तिम राजा भरथबम मल्ल थिए । उनको  गल्कोट राज्य चौधह सालतिर आएर खारेज भयो । म केटाकेटी छँदा राणा शैलीमा बनेको गल्कोटे राजाको दरबार दरममा थियो । अहिले गल्कोट राजा सुनसान दरबार हरिचौरमा छ ।  कारण के भने हामी जसलाई केटाकेटीमा दरम नामले चिन्दथ्यौं अहिले आएर हरिचौर नामले चिन्दछौं । ठाउँ नफेरिए पनि नाउँ  फेरिएको छ । गल्कोटे राजा भरथबम मल्लकी रानीको नाउँ हो चैतन्य देबी । चैतन्य देबी सुवर्ण शमसेरकी दिदी हुन् । मैले सानामा गल्कोटकी रानी चैतन्य देबीलाई देख्ने मौका पाएको थिएँ ।  बुबाका गल्कोटे राजा र रानीसित राम्रो सम्बन्ध र सम्पर्क भएको हुनाले पनि होला उनी रिडी बुटबल हुँदै घुमाउरो बाटो काठमाण्डौ जान्थिइन् । त्यसरी घुमाउरो बाटो हुँदै काठमाण्डौतिर जाने बेलामा मिनमा चढेर हिंड्दा उनको मिन (  पालकी ) हाम्रो आँगाखेतको दोकानमा अडिएको र उनी मिनबाट निस्केर केही बेर बुबाहरूसित  कुराकानी गरेको दृश्य अझै पनि मेरो स्मृतिपटमा घुमिरहन्छ । दरममा गल्कोटे राजा रानीका नाममा बनेको स्कूल थियो । त्यस स्कूलको नाम थियो भरथ चैतन्य मिडिल स्कूल । शुरुमा आमाले मलाई यही स्कूलमा पुराएर भर्ना गरिदिनु भएको थियोे । मलाई घरबाट हिंडेर स्कूल पुग्न १ घण्टा लाग्दथ्यो । त्यतिबेला गल्कोटे राजाको दरबारमा निकै चहल पहल थियो ।  गल्कोटे राजाको अड्डा अदालत  थियो । पुलिस थिए ।  कर्मचारी थिए । डिठ्ठा बिचारी थिए । गल्कोटे राजा खारेजमा  परे जस्तै मैले पढेको भरत चैतन्य मिडिल स्कूल पनि खारेजीमा परेको छ । यतिबेला भरथ चैतन्य मिडिल स्कूल  अस्तित्वमा छैन । भरतबम मल्लका माइला छोरा थिर बम मल्ल ०७ सालमा शहीद भएका हुन् । म भरत चैतन्य मिडिल स्कूलमा पढ्दा कुराकानी गरेको सुनेको थिएँ भरतबम मल्लका माइला छोरा थिर बम मल्ललाई उनका मामाले गोली हानी मारेका हुन् । पछि बल्ल मैले चाल पाएँ  आई एस सीसम्मको अध्ययन गरेका थिर बम मल्लले देहरादुनबाट मिलिटरी अफिसरको तालिम पुरा गरेका थिए । उनलाई उनका मामा सूवर्ण शमसेरले कलकत्ता बोलाए र बिरगंज आक्रमणको जिम्मा दिएर पठाए ।  थिरबम मल्लको कमाण्डमा ०७ सालमा बिरगंज कव्जा भयो । तर उनले भाषण गरिरहँदा कतैबाट उनीमाथि गोली  चल्यो । टाउकामो गोली लागेका भरथबम मल्ललाई भारतको नजिकैको डन्कन हस्पिटलमा पुराइयो । त्यही उनको मृत्यु भयो । पछि मैले बुझें राणाहरूका सिपाहीले उनको हत्या गरेको हुँदा मामाले मारको भनिएको रहेछ ।
गल्कोटे राजाको केही बर्ष अघि मात्र मृत्यु भएको थियो ।  उनी २०१५ सालको आमा चुनावमा नेपाली कांग्रेसको टिकटमा चुनाव  लडेका थिए र एम पी बनेका थिए । अहिले गल्कोटे राजाका शाखा सन्तान काठमाण्डौमा बस्दछन् । नेपाली कांग्रेसमा नै छन् ।, गल्कोटे राजाका दरबार भूतबंगलाको रुपमा रहेको छ । संरक्षक बिहिन अवस्थामा । बेबारिस अवस्थामा ।

तर मैले यहाँ चर्चा गर्न खोजेका कुरा भने टेउवाको हो । टेउवामा हुन थालेको अन्तराष्ट्रिय मूर्तिकला कार्यशाला गोष्ठीका हो ।  टेउवा साविक हरिचौर गाविस हाल गल्कोट नगरपालिका भित्र पर्दछ । यो घुम्टेको काखमा पर्दछ । म जन्मेको गाउँको नाउँ हुलुवा हो ।   साहनी डाँडा । हुलुवा साविक मल्म गाविसमा हाल गल्कोट नगरपालिकामा पर्दछ ।  हुलुवाको शिरमा पर्दछ तेउवा । म जन्मेको     गाउँको ठीक सिरानमा । तर म कहिले तेउवा पुगेको छैन । म तेउवा नपुगे पनि आमाहरूका मुखबाट तेउवाको बारेमा धेरै कुरा सुनेको छु ।
आमा भन्नुहुन्थ्यो तेउवामा राजाहरूको दरबार थियो । उहिले राजाहरूका दरबार अग्ला अग्ला डाँडामा हुने गर्दथे । त्यतिबेला रणनैतिक दृष्टिकोणले अग्ला अग्ला डाँडा महत्वपूर्ण ठाउँ मानिन्थे । कुनै बेला तेउवाका राजामाथि आक्रमण भएछ । राजा  दरबारका कैयौं बस्तु तल हुर्राएर त्यहाँबाट भागेछन् । अहिले पनि तेउवाका राजाले फालेका बस्तुहरू तल तल भेटिन्छन् रे । तेउवामा राजाको दरबारको जग भग्नावेश अवस्थामा देख्न पाइन्छ रे ।
त्यतिबेला गल्कोटका खास गरी मल्म सातसय र हुलुवातिरका मान्छेहरू औल र लेकमा खेतीपाती गर्दथे । औल र लेक गर्ने  गर्दथे । कोही कोही परिवार औलमा दुख भए लेकमा गएर बस्दथे । जबकि अहिले लेकमा मान्छे समेत औलतिर नै झर्न थालेका छन् । बेसीतिर नै बसाइ सर्न थालेका छन् । धानखेतीलाई घडेरीमा रुपान्तर गरेका छन् । प्लटिङ गरेर खेतहरू बेच बिखन गर्न थालेका छन् ।  गल्कोटमा लेक भन्नाले ताराखोला ,ईदी अर्गल  झिर्का पाण्डुखानी, रमुवा तेउवा झुले जिमिरे थालेपखरा रोहिनपानी, चोराहा जस्ता ठाउँलाई बुझिन्छ । आमा मलाई भन्नुहुन्थो बुबाले आमालाई  तेउवा गएर खेतीपाती गरौं भन्नु भएछ । आमा त्यसको लागि तयार हुनु भएनछ । तेउवामा निकै जुका लाग्दथे । आमा जुकादेखि निकै डराउनु हुन्थ्यो ।  हाम्रा गाउँतिरका थोरै मान्छे  मात्र तेउवामा गएर बसेका थिए रे ।  घुम्टेको काखमा बसेको तेउवा साविक मल्म गाबिसदेखि साविक हरिचोैर गाविससम्म फैलिएको थियो । अहिले यो गल्कोट नगरपालिकाको भूगोलभित्र पर्दछ ।

यही तेउवामा यतिबेला अन्तराष्ट्रिय आधुनिक मूर्तिकलाको कार्यशाला गोष्ठी संचालन गरिएको छ । कार्यशाला गोष्ठी चलिरहेको छ । यसको आयोजना गल्कोट कला प्रतिष्ठानले गरेको हो ।  स्वदेश र विदेशबाट मूर्तिकला कार्यशाला गोष्ठीमा सहभागाी हुने मूर्तिकारहरूको लागि टेन्टका आवास, शौचालय पार्किङ विजुली पानी तथा खानपान आदिको राम्रो व्यवस्था गरिएको कुरा बुझिएको छ । मूर्ति बनाउनको लागि तल दरम खोलाका ढुंगा माथि टेउवामा ओसारिएको छ । थुपारिएको छ ।
अन्तराष्ट्रिय मूर्तिकला कार्यशाला गोष्ठीको उद्घाटन गण्डकी प्रदेशका मुख्यमंत्री पृथ्वीसुब्बा गुरुङले गरेका छन् । यो कार्यशाला गोष्ठी फागुन ५ गतेबाट प्रारम्भ भएर १६ दिनसम्म चलिरहनेछ । यो फागुन २१ गतेसम्म संचालन हुने छ । यसमा  १० विदेशीसहित १५ मूर्तिकारहरू सहभागी हुनेछन् ।
धार्मिक प्रतीकको रुपमा गणेश र बुद्धका मूर्ति बाहेक मानव सभ्यता भेष भूषा संस्कृति आदि कुरा झल्काउने मूर्ति बनाउने योजना रहेको बुझिएको छ । तेउवालाई मूर्तिहरूको संग्रालयको बगैंचा बनाउने लक्ष्य राखिएको छ । यस कार्यलाई अघि बढाउन विशेष भूमिका ललितकलाका विद्यार्थी मूर्तिकार ओम खत्री र पूर्व सांसद पूर्णबहादुर रानाको रहेको कुरा चाल पाइको छ । मूर्तिकार ओम खत्री यस कार्यशाला गोष्ठी तथा समारोहका संयोजक रहेका छन् । यसको लागि गण्डकी प्रदेश सरकारको खास सहयोग रहेको कुरा पनि थाहा भएको छ ।
कार्यशाला गोष्ठीमा नेपालबाट सहभागी हुनेहरू मूर्तिकारहरू हुन् – प्रवीणकुमार श्रेष्ठ, ओम खत्री, राजन काफ्ले, बुद्ध चौधरी एवं राजु पिथाकोटे । यसमा सहभागी हुने विदेशी मूर्तिकारहरू हुन् – जापानका जुन इचिरो सुगिमोतो, चीनका लिउ याङ्ग, इटावाका बिटिनो फ्रान्सेनी,फ्रान्सका जिवियर्स गोंजालेज, ताइवानका लिनलि जेन,केयानाडाकी जुली ग्ल्यास्पी,भारतका टुटु पटनायक, इजरायलकी तान्या प्रिमिङ्गर, ब्राजिलका जर्ज लुइज र युक्रेनका ल्युङ्मेलले । भनिएको छ तेउवाको अन्तराष्ट्रिय मूर्तिकला कार्यशाला गोष्ठीमा भाग लिन २०५ मूर्तिकारले आवेदन दिएकोमा १५ जनालाई मात्र छनांैट गरिएको थियो । छनौट विशेष गरी त्रिभुवन विश्व विद्यायलका केन्द्रिय ललितकला विधागका विज्ञहरूले गरेको बुझिएको छ ।   कार्यशालाको तयारीको लागि ८७ लाख जति रकम खर्च भैसकेको र कार्यक्रम सम्पन्न गराउनका लागि थप १ करोड ४२ लाख खर्च आवश्यक पर्ने कुृरा बताइएको छ । अहिलेसम्म स्थानीय स्तरमा व्यक्तिगत रुपमा भीम कुमारी काउचाबाट ५लाख, पूर्णबहादुृर रानाबाट ३ लाख,तिलबहादुर खत्रीबाट ३ लाख,शान्ति श्रीसबाट ३ लाख, दलबहादुर पुनबाट १ लाख १० हजार, यमबहादुर श्रीसबाट १ लाख र फमलाल निउरेबाट १ लाख रुपियाँ प्राप्त भएको  कुरा जनाइएको छ ।
धेरै बर्षदेखि उपेक्षाको अवस्थामा रहेको तेउवा अब गल्कोटको गहना हुने कुरा निश्चित छ । तेउवाको सबभन्दा ठूलो विशेषता के छ  भने यो अग्लो डाँडामा मैदान भएर बसेको छ । तेउवाबाट गल्कोटको चारैचौरास देख्न सकिन्छ । कोल्टे परेका ठाउँहरू पनि देख्न सकिन्छ । तेउवाबाट गल्कोट उपत्यका र त्यहाँको बजारहरू राम्ररी अवलोकन गर्न सकिन्छ । दरम खोला बगिरहेको मनोरम दृश्य देख्न सकिन्छ । तल तरेली परेका खेत फांँट देख्न सकिन्छ । हामी तेउवालाई भ्यू टावर वा गल्कोटको धराहराको रुपमा लिन पनि सक्दछौं । उसरी गल्कोटको भ्यू प्वाइन्ट त घुम्टेको लेक नै हो जहाँबाट हिमालदेखि तराईको मैदानसम्मको अवलोकन गर्न सकिन्छ ।



हिजो दुर्गगको पनि दुर्गम बनेको तेउवालाई मोटर बाटो र पानी बिजुलीले जोडे पछि त्यसले आधुनिक रुप धारण गर्ने कुरा  भैहाल्यो । उसरी केही बर्षयता तेउवा गल्कोटको पिकनिक स्थल पनि बनिसकेका अवस्था छ । त्यतिबेला हामी केटाकेटी हुँदा आफ्नै बारीमा बनभोज खान्थ्यौं ।  समाज एकै ठाउँमा अडिएर बस्ने रहेनछ । त्यही भएर होला हाम्रो बारीमा बनभोज खाने परम्परा हराइसकेकोछ र टाढा टाढा रमणीय ठाउँमा पिकनिक जाने परम्परा बसिसकेको छ । अब तेउवा पिकनिस स्थल मात्र बनेन । यो त  अन्तराष्ट्रिय महत्वको मूर्तिकलाको संग्रालय नै बन्ने भो । तेउवामा आयोजित मूर्तिकला कार्यशाला सहभागी हुन २०५ आयोजनमा परेकोमा १५ आवेदनले मात्र स्वीकृति पाएछन् । फेरि फेरि तेउवामा अर्को यस्तै अन्तराष्ट्रिय स्तरको मूर्तिकला कार्यशाला संचालन गर्न संभव भएमा यसले अझ व्यापकता पाउन सक्दथ्यो । उसरी यही अन्तराष्ट्रिय मूर्तिकला कार्यशाला कम महत्वको कुरा होइन ।
०९– ११–२०७६