मदिसे सिउँडी

साहित्यमा क्याक्टसको निकै धेरै बर्णन पाइन्छ । बखान पाइन्छ । चर्चा पाइन्छ । क्याक्टस विश्व साहित्यमा पाइने एउटा जोरदार बिम्ब् हो । क्याक्टस सुन्दा निकै गह्र्ुगो शब्द जस्तो लाग्दछ । तर नेपालीमा यसलाई सिउँडी भन्दछन् । मलाई लाग्दछ नेपाली साहित्यमा सिउँडीको खासै कुनै महत्व छैन । चर्चा परिचर्चा छैन । अहिले आएर मैले थरि थरिका क्याक्टस देख्न पाएको छु । मैले कहिले सोचेको पनि थिइनं क्याक्टस यति धेरै प्रकारका हुन्छन् । मैले सानामा मेरै घर वरिपरि देखको सिउँडी मलाई सामान्य सिउँडी लाग्दथ्यो । तर अहिले आएर चाल पाएँ  सिउडी त थरि थरिका हुँदा रहेछन् । भनौं क्याक्टस त थरि थरिका हुँदा रहेछन् । अहिले मेरो घरमा दुई थरिका क्याक्टस छन् । एउटा त  उही हाम्रो गाउँ घरको सिउँडी भनिने क्याक्टस । अर्को हाम्रो गाउँ घरमा नहुने क्याक्टस । यो भूगोल जस्तो गोलो गोली हुन्छ र निकै सुन्दर देखिन्छ ।
मैले गल्कोटमा मेरै गाउँ  घरमा दुई किसिमका सिउँडी देखेको थिएँ  । मैले चर्चा गर्न खोजेको सिउँडी मैले गाउँ घरमा देखेको सिउंडी मध्ये दोस्रो खाल सिउँडी हो । पहिलो खालेको सिउँडी भने मेरो घरको नजिक बाटामाथि दाई ( जसको परिवारलाई दौलते साहनी भन्ने पनि गरिन्थ्यो ) का बारेमा थियो । उनको गाई भैंसी फुकाएर चराउन लैजाने गल्ली ( निकास ) मा थियो । बास्तवमा उनको गल्ली र हाम्रो गल्ली एक प्रकारले साझा गल्ली थियो । दोभानमा दुई नदी जोडिए जस्तै जब बाटामाथि दाईको गल्ली र हाम्रो गल्ली हाम्रो गोठ अगाडि आएर जोडिन्थे साझा गल्ली शुरु हुन्थ्यो । हाम्रो बारीतिर अग्लो पर्खाल थियो । उनको बारीतिर सिउँडीको बार थियो । यसको अर्थ के हुन्थ्यो भने म घरबाट निस्किनासाथ सिउँडीको दर्शन गर्न पुग्दथें ।  जस्तो कि मैले माथि नै भनिसकें मैले चर्चा गर्न खोजेको यो सिउँडी होइन । दोस्रो प्रकारको  सिउँडी हो ।
एक दिन मैले समाचार सुन्दै थिएँ ।  कृषि समाचार । किसान भन्दै थिए उनले विदेशबाट सिकेर आफ्नो जग्गामा सिउँडीको खेत गिर्न थालेका छन् । उनले संभवत पिलिपिन्स वा मलेसियाबाट सिउँडीको  खेती गर्ने ज्ञान प्राप्त  गरेका रहेछन् । उनको भनाइ थियो सिउँडीको खेतीले लाखौं करोडौ रुपियाँको आमदानी गर्न सकिन्छ । सिउँडीको फल स्वादिष्ट हुन्छ । स्वास्थकर हुन्छ । पौष्टिक हृन्छ । महंगो पैसामा बिक्दछ । ती किसानले सिउँडीको फल काटेर पत्रकारलाई खान दिए । आफूले पनि खाए । उनले आशा प्रकट गरे सिउँडीको खेती नेपालमा फस्टाउन सक्दछ । त्यसले अरबौं खरबौं आय आर्जन गर्न सक्दछ ।
उनको यस भनाइले मलाई फेरि मेरै गाउँमा पुरायो । गल्कोटमा पुरायो । मैले यस लेखमा चर्चा गर्न खोजेको दोस्रोे प्रकारको सिउँडीमा ध्यान पुरायो ।  हाम्रो गाउँमा सिरवारे छरछरे मुनि हुलुवाखोलामा एउटा सिउँडीका निकै ठूलो गाँज थियो । भm्यांग थियो । त्यो बार बन्देज गर्न लगाएको सिउँडीको गाँज होइन । थिएन । सिउँडीको झाङ थिएन । होइन ।  म सानामा खास गरी बुबासित माथि घर हुलुवा र तल आँगाखेत दोकानमा ओहोर दोहोर गर्दा हुलुवा खोलामा गाँजिएको सिउँडीको ठूलो झाँग देख्दथे । बेला बखतमा त्यस सिउँडीको गाँजमा रंगीन प्रकारको फल लागेको पनि देख्दथें । मैले त्यतिबेला के पनि सुन्दथें भने सिउँडीको फल खान हुन्छ । निकै मीठो हुन्छ । तर पनि मैले सिउँडीको फल चाखिन । खाइन । मलाई लाग्दथ्यो सिउँडी जस्ताको फल खान हुँदैन । सिउँडी कु्नै फलफूलको रुख होइन । यो औसलु वा चौतारी  (  चुत्रो ) जस्तो चीज होइन । मलाई के पनि लाग्दथ्यो भने सिउँडीको फलमा  विष हुन्छ होला ।  त्यसले मान्छेलाई मार्न पनि सक्दो हो ।
त्यस पछि मैेले त्यस सिउँडीको बारेमा खासै केही कुरा  सोचिनं । त्यसलाई बिर्सिदै गएँ  । म बीच बीचमा गल्कोट हुलुवातिर गए पनि हुलुवा खोलाको सिउँडीको गाँजको विषयमा मेरो ध्यान गएन । त्यो मेरो बिस्मृतिको विषय बस्तु बन्न गयो । हालै कूलपूजाको सन्दर्भमा म गल्कोट पुगेको थिएँ । रातिमा स्कारपीमा त्यही हुलुवा खोलामाथिको छरछरेको बाटो हुँदै हुलुवा  पुगेको थिएँ  । दिउँसो भएको भए मेरा आँखा  हुलुवा खोलामा भएको सिउँडीको झांग भए तिर दगुर्दा हुन शायद । उसरी त्यतिबेला मेरो मनमा मैले केटाकेटी छँदा देख्ने गरेको सिउँडीको झांग मेरो स्मृतिमा नरहेको हुनाले त्यतातिर  आँखा  नजान पनि सक्दथे । रातिको बेलामा आँखा गए पनि देख्न सकिने कुरो भएन त्यो ।
मैले सिउँडीको बार त धेरै ठाउँमा देखेको थिएँ  । तर मैले गल्कोटको कुनै अर्को ठाउँमा वा  म पुगेका कुनै जिल्ला वा ठाउँमा त्यस किसिमको सिउँडीको झांग थियो थिएन मेरो जानकारीमा छैन । भए पनि मैले कतै देखेको संझना छैन । यसैले मेरो मनमा त्यस्तो सिउँडीको बन त नभनौं झांग कसरी हुलुवा खोलाको बगलमा भयो त्यो मैले बुझ्न सकिरहेको छैन  । मलाई त्यो सिउँडी आफै त्यहाँ  उम्रिएन होला । उत्पन्न भएन  होला । कसैले त्यहाँ  त्याएर लगाएको होला । त्यस सिउँडीको गाँजको आफ्नै कथा होला । आफ्नै इतिहास होला । लिखित इतिहास नभए पनि मौखिक इतिहास होला । निश्चित रुपमा यो अध्ययन र अनुसन्धानको विषय बस्तु पनि बनेको होला । जे होस्, यस सिउँडीलाई मदिसे सिउँडी भन्छन् जस्तो त मलाई लागिरहेको थियो । तर म यसको नाम बारे निश्चित हुन भने सकिनं ।  मैले भाइ नरेशसित पनि यस सिउँडीको विशाल झांगका बारेमा कुरा गरे.ं । भाइले केटाकेटीमा गल्कोटमा छँदा त्यस सिउँडीका फल तासेर खाएको कुरा पनि चाल पाएँ  । त्यसको फल निकै मीठो हृुने कुरा  पनि चाल पाएँ  । तर त्यस सिउँडीलाई के भन्दछन् भन्ने बारेमा भाइसित कुराकानी गरिनं । मलाई थाहा थियो हामीभन्दा बहिनी कृष्णा कुमारीलाई  पहाडमा धेरै बसेको हुनाले पहाडका धेरै कुरा थाहा हुन्थ्यो । मैले हुलुवा खोलामा भएको सिउँडीको गाँजको बारेमा चर्चा गर्दै त्यसको नाम पनि सोधें । बहिनीले मुखबाट तुरुन्त जबाब आयो – मदिसे सिउँडी । मलाई निश्चित भयो मैले त्यस सिउँडीलाई मदिसे सिउँडी भन्दथे भन्ने कुरा  ठीक ढंगले संझिरहेको रहेछु । म सोंच्दछु कहाँबाट कहिले पुगेको होला गल्कोटमा मदिसे सिउँडी । त्यसको इतिहास पनि उही अन्दाज र अनुमानकै विषय  होला जसरी नेपालमा प्रवेश गर्ने विभिन्न जात जातिको इतिहास अन्दाज र अनुमान कै विषय बनेको छ ।
मलाई अहिले कता कता लाग्दैछ कतै गल्कोटको हुलुवा खोलामा गाँजिएको मदिसे सिउँडी कतै दक्षिण पूर्वी एशियाबाट बसाइ सर्दै आएको त होइन ।
जे होस्, सिउँडीको हामी नेपालीको जीवनमा ठूलो महत्व छ । यो हामीलाई नभई नहुने कुरा  हो । यो हाम्रो संस्कृतिको अभिन्न अंग हो । नेपाली समाजमा पुरुष होस्  वा महिला अथवा बालक होस् वा बालिका उसको कान अनिवार्य रुपमा छेड्नु पर्दछ । बालिकाको कान गहना लगाउनको लागि पनि छेडिन्छ होला । बालकको कान मुन्द्रा लगाउन पनि छेड्न सकिन्छ । मुन्द्रा नगाए पनि  अनिवार्य कान छेड्न  पर्दछ  । म सानामा कान छेड्ने पक्षमा थिइनंं । डराएर पनि होला । तर पनि आमाले कान छेड्नै पर्दछ भनेर बहिनीसित मेरा कान पनि जवरजस्ती छेडिदिनु भएको थियो । कान छेडे पछि सिन्का राख्नु पर्दथ्यो । सिन्का नराखे कान बुझिने डर हुन्थ्यो । कान पाक्न पनि आवश्यक थियो । तर मैले सिन्का राखिनं । मेरो कान पाक्दा पनि पाकेन । कान छेडेको प्वाल बिस्तारै बुझिदे गयो । यसरी बुझिदै गयो कि अन्तमा कान छेडेको कुृनै दाग समेत रहेन । मेरो कान छेडेको नछेडी भयो । मैले यहाँ प्रष्ट पार्नु पर्ने कुरा के हा भने मेरो कान सिउँडीको काँडाले छेडिएको थियो ।  सिउँडीको काँडा कान छेड्न नभई नहुने कुरा  हो । यस अर्थमा यो  हाम्रो समाजको निकै महत्वपूर्ण कुरा हो । हाम्रा संविधानविद्लाई यति कुरा थाहा भएको भए उनीहरूले  गाई गुराँस र डाँफे चरीलाई नेपालको संविधानमा ठाउँ  दिए जस्तै सिउँडीलाई पनि अवश्य ठाउँ  दिन्थे होला । जान्नेलाई श्रीखण्ड नजान्नेलाई खुर्पाको बिंड भन्ने यस्तै कुरा हो शायद ।
१३–३–२०७७