अयोध्या र बाल्मिकी आश्रम

 
मेरा मित्र अधिबक्ता धनपति उपाध्यायले एक दिन कुरै कुरामा मसित भनेका थिए – मलाई  समाजशास्त्रमा एम ए दिएर र पी एच डी गर्न मन लागेको छ । पी एच डी कुनै ठूलो कुरा होइन । अहिले पनि मैले कुनै विषयमा पी एच डीको थिसिज लेखेर दिन सक्दछु । तर एम ए गर्न आवश्यक छ । धनपति  उपाध्यायको एकेडेकी क्यारिएर उत्साहबर्धक थियो । उनले आसामको बार्डबाट नवौं स्थानमा एच एल सी उत्तीर्ण गरेका थिए । गुवाहाटी विश्वविद्यालयबाट पी युृ साइन्स विषय लिएर नवौं स्थान प्राप्त गरेर पास गरेका थिए । गुहावटीको प्रसिद्ध कटन कलेजबाट वी एस सी पास गरेका थिए । गुवाहाटी विश्वविद्यालयबाट एम एस सी पढ्दा पढ्दै उनी नेपाल आएर प्रथम डिभिजनमा प्रथम हुँदै वी एल पास गरेका थिए । मलाई के पनि थाहा थियो भने उनले अंग्रेजी भाषामा कथा पनि लेखेका थिए ।  उनको शैक्षिक पृष्टभूमि थाहा पाएको हुनाले नै  मैले उनलाई भनेको थिएँ तपाइंको अंग्रेजी भाषा राम्रो छ । अंग्रेजीमा एम ए गर्नुहोस् ।  धनपति अंग्रेजीमा एम ए गर्न  तयार भए । गोरखपुर विश्वविद्यायलबाट अंग्रेजीमा एम ए दिन चाहन्थे । प्राइभेट एम ए दिने व्यवस्था रहनेछ । दिल्ली गएको बेलामा अंग्रेजीमा एम ए दिने सम्बन्धमा म धनपति उपाध्यायसित आगरा विश्वविद्यायलमा पनि पुगेको थिएँ । फेरि लखनउ गएको बेलामा म धनपति उपाध्यायसित परीक्षाकै कुरालाई लिएर लखनऊ युनिवर्सिटीमा पनि पुगेको थिएँ । दुबै ठाउँमा गार्डले धनपति  उपाध्यायलाई एम ए प्राइभेट परीक्षा दिने सम्बन्धमा गएको विद्याथीै होइन कि कुनै ठूलो पद ओगटेको अफिसर होला भन्ने अनुमान गरेर स्यालुट ठोकेका थिए । अन्ततः धनपति उपाध्यायले अवध विश्वविद्यायलबाट अंग्रेजीमा एम ए दिने निधो भयो र भैरहवा क्याम्पसका लाइबेरियन मणिराम भट्टराईसित  म अयोध्धा गएको थिएँ । धनपति उपाध्याय र मणिराम भट्टराईले अयोध्या स्थित अवध विश्वविद्यालयबाट अंग्रेजीमा एम ए दिए र उत्तीर्ण पनि भए ।  धनपति उपाध्यायले राम्रै अंक प्राप्त गरेका थिए ।
धनपति उपाध्याय र मणिराम भट्टराईलाई साथ दिन अयोध्या पुग्दा हामीले रामको जन्म भूमि मानिएको अयोध्यामा प्रवेश गरका थियौं । दरवारका अवलोकन गरेका थियौं । यहाँ राम जन्मेका थिए भनिएको थियो । यहाँ  दशरथ राम आदिसित सम्बन्धित  यी यी चीज हुन् भनिएको थियो । ती सब चीजको बडो रुचिसाथ अवलोकन गरे पनि मैले कुनै पनि कुरा विश्वास गरेको थिइनं । सोचेको थिएँ  मान्छेले मान्छेलाई नै कति बेवकुफ बनाउन सक्दोरहेछ । प्रस्तुत गर्नेले नहुने कुरा पनि प्रस्तुत गर्दछ । विश्वास गर्नेले नहुने कुरा पनि विश्वास गर्दछ । तर मैले यसको कृुने खण्डन मण्डन पनि गरिनं । खासै चर्चा पनि गरिनं । यो प्रस्तुत लेखको एउटा प्रसंग हो ।
यो लेखको अर्को प्रसंग हो म बुटवल क्याम्सका प्राध्यापकहरूसित  त्रिबेणीमा पिकनिक गएको बेलाको प्रसंग । मान्छेहरू पिकनिक गएको बेला खाना पकाउनमा मस्त र व्यस्त रहन्छन् । म वरिपरि डुल्न मन पराउँछु । यही कुरा त्रिबेणीमा पिकनिक जाँदा दोहोरिएको थियो । म , ऋषिराम भुसाल र केही साथीहरू नजिकैको बाल्मिकी आश्रम जान हिंड्यौं । मैले अयोध्उाको अवलोकन गरे. जस्तै बाल्मिकी आश्रमको अवलोकन गरें । भनिएको थियो यहाँ बसेर बाल्मिीकीले लब कृुशलाई शिक्षा दिन्थे । यो सीताले पिस्ने गरेको लोहोरो हो । यहाँ सीता भासिएकी थिइन । आदि इत्यादि ।  मैले यी कुरामा कुनै सत्यता भएको मानिन । मान्ने कुरा पनि  थिएन आखिर । म कानूनको विद्यार्थी पनि भएको हुनाले भनिएको सत्यलाई पनि समर्थन  गर्ने अर्को कुनै प्रमाण नभए विश्वासमा लिन सक्दिनथे. ।  सीताले पिस्ने गरेको लोहोर त्यही नै हो भनेर पुष्टि गर्ने कुनै अर्को साक्षी प्रमाण थिएन ।  .हुन सक्ने कुरा  पनि भएन । तथापि मैले यस कृराको पनि कुनै खण्डन मण्डन गरिनं  ।  चर्चा परिचर्चा गरिनं ।  त्यसको आवश्यकता पनि ठानिनं ।
म द्वन्द्वात्मक भौतिकवाद र ऐतिहासिक भौतिकवादमा विश्वास गर्ने व्यक्ति हुँ  । म माक्र्सवादमा विश्वास गर्ने व्यत्ति हुँ  । म विज्ञानवादी चिन्तनमा विश्वास गर्ने व्यक्ति हूँ । म अबतारवादमा विश्वास नगर्ने मान्छे हुँ  । यस अर्थमा म रामलाई भगवानको अवतार मान्न सक्दिनथें । दोस्रो कुरो मलाई के थाहा थियो भने रामायण इतिहास होइन । माइथोलोजी हो । कविको कल्पनाको सृजना हो । यसैले यसको ऐतिहासिक घटना र स्थलसित गोरु बेचेको पनि साइनो हु्ँदैन भन्ने मान्उत राख्दथें म । यद्पि मिथ वा माइथोलिजीमा बर्णित कुनै स्थान वास्तविक हुन पनि सक्दछन् । जस्तो कि हामीले काल्पनिक कथा लेखे पनि ठाउँ त  वास्तविक नै हुन्छन् । स्थान त वास्तविक नै हुन्छन् । हामीले कथामा पोखरा भनांैला । पोखरा भएकै ठाउँ हो । हामीले कथामा बुटबल भनौंला । बुटबल भएकै ठाउँ हो ।  तर माइथोलोजीमा बर्णित सबै ठाउँको भौतिक उपस्थिति हुन्छ भन्ने कुरा  साँचो होइन । उदाहरणको लागि हामी स्वर्ग नर्क र पातालको कुरा गर्दछौं । तिनको भौतिक उपस्थिति हामी देखाउन सक्दैनौं । मिल्टनले आफ्नो महाकाव्य पाराडाइज लस्टमा हेवन गार्डेन अफ इडन र पातालको पाण्डेमोनियमको बर्णन गरेका छन् । यी ठाउँ कोरा काल्पनिक हुन् । कतै खोजेर पाइदैनन् । अवश्य बेला बेलामा संसदमा मारपिट होहल्ला भयो भने त्यसलाई पान्डेमोनियम भनिन्छ । नेपालको संसद पनि बेला बखतमा पाण्डेमोनियम हुने गरेको छ । इटालीका महाकवि दाँतेले आफ्नो महाकाव्य डिभाइन कमेडीमा इन्फेर्नो,पुर्गाटोरी र पाराडिसोको बर्णन गरेका छन् । यी पनि काल्पनिक स्थान हुन् ।  प्रमेथियसले स्वर्गबाट आगो चोरेर ल्याएको कुरा ग्रिक माइथोलिजीमा पाइन्छ । यो पनि काल्पनिक स्वर्ग हो । जोनाथन स्विफ्टको लिलिपुट कुनै भौतिक रुपमा अवस्थित द्वीप होइन । काल्पनिक ठाउँ  हो । प्राचीन ग्रिकका कवि होमरका इलियड र ओडेसी इटालीका कवि बर्जिलको यनियड, संस्कृतका महाकाव्य बाल्मिकीको रायमायण बेद व्यासको  महाभारत आदि काल्पनिक कथा हुन् ।  माइथोलोजीका विषयबस्तु हुन् । त्यहाँ बर्णित  कति ठाउँ सही पनि हुृन सक्दछन् । भन्नुको अर्थ हो तिनको कतै भौतिक अस्तित्व पनि हुन सक्दछ । तर कति ठाउँ कोरा काल्पनिक हुन्छन् । दन्त्य कथा पनि काल्पनिक ठाउँ वा समयको चर्चा हुन्छ ।  एका देशमा काल्पनिक देश हो । अंग्रेजीमा हामीले वन्स अपन अ टाइम भन्दछौं । यो काल्पनिक समय हो । त्यसरी नै नेपालीमा पनि उहिलेबाट दन्त्य कथा  शुरु गर्दछौं त्यो पनि काल्पनिक समय हो । माइथोलोजी वा मिथ इतिहास होइन । इतिहास मिथ वा  माइथोलोजी होइन । माइथोलोजीको युग इतिहासको यृुग भन्दा अघि हो । पृरानो हो । सत्य घटनामा वा तथ्यमा आधारित भनिने इतिहासका कृरा त हामी सही तरिकाले प्रस्तुत गर्न सकिरहेका छैनौं भने कोरा  कल्पनामा आधारित माइथोलोजीका कुरालाई हामी कसरी सत्य कुराको रुपमा ग्रहण गर्न सक्दछौं ?
यदपि एरिस्टोटलले कल्पनामा आधारित साहित्यलाई इतिहास र दर्शनभन्दा पनि अझ बढी सत्य मानेका छन् । त्यसको कारण छ ।  उनले यसो भनेको कारण के हो भने कथा उपन्यास वा साहित्य सत्य घटनामा आधारित नभए पनि हामीलाई त्यो आफ्नै जीवनको यथार्थ कथा जस्तो लाग्दछ । इतिहास सत्य घटनामा आधारित  भए पनि हामीलाई आफ्नो जीवनको कथा जस्तो लाग्दैन ।
मान्छेहरूले धार्मिक ग्रन्थमा विश्वास गर्ने कुरा आध्यात्मवादी चिन्तनले गर्दा हो । बैज्ञानिक चिन्तनको अभावले हो । जब जब मान्छेमा बैज्ञानिक चेतना बढ्दै जान्छ उनीहरू अन्धविश्वासी चिन्तनबाट मुक्त हुँदै जान्छन् । धार्मिक चिन्तन वा आस्थाबाट मुक्त  हुँदै जान्छन् । यस सम्बन्धमा  लेनिनले भनेका कुृरा  मननयोग्य छन् । लेनिनले भनेका छन् कम्युनिष्टहरू द्वन्द्वात्मक भौतिकवादमा विश्वास गर्दछन् । विज्ञानमा विश्वास गर्दछन् । यसैले उनीहरू धर्म मान्दैनन् । भगवानको अस्तित्वलाई मान्दैनन् । तर कम्युनिष्ट व्यवस्थामा सबै कम्युनिष्ट हुँदैनन् । कम्युनिष्ट व्यवस्थामा पनि धर्म वा भगवानमा विश्वास गर्ने धेरै जनता हुन्छन् । व्यक्ति हुन्छन् । उनीहरू धर्म मान्दछन् । ईश्वरको अस्तित्वलाई स्वीकिार  गर्दछन् ।  यो उनीहरूको स्वतन्त्रताको कुरा हो । माक्र्सवादले धर्म मान्ने छुट पनि दिन्छ । धर्म नमान्ने छुट पनि दिन्छ । माक्सैवादले भगवानमा विश्वास गर्ने छुट पनि दिन्छ । भगवानमा विश्वास नगर्ने छुट पनि दिन्छ ।  माक्र्सवाद भन्दछ धर्म वा भगवान मान्ने वा नमान्ने विषयलाई राज्यको विषय बनाइनृु हुँदैन । त्यो नितान्त व्यक्तित मान्यताको बिषय हुृनु पर्दछ । अर्को कुरा धर्मको नाममा शोषण गर्न भने पाइदैन । त्यो  छुट कसैलाई छैन  ।
लेनिन के पनि भन्दछन् भने माक्र्सवादले कसैलाई पनि जबरजस्ती धर्म नमान भन्दैन । भगवानमा विश्वास नगर पनि भन्दैन । माक्र्सवाद भन्दछ धर्म मान्ने कुरा  वा भगवानमा विश्वास गर्ने कुरा कसैले घोषणा गरेर हटाउने. वा छुटाउने. विषय होइन । माक्र्सवादको काम हो मान्छेलाई अन्धविश्वासी चिन्तनबारे शिक्षा दिक्षा दिनु । बैज्ञानिक कुरा बताउनृु । जब मान्छेमा बैज्ञानिक शिक्षा वा ज्ञान बढ्दै जान्छ उनीहरू धर्ममा आस्था राख्न छाड्दै जान्छन् । भगवानप्रतिको आस्था वा विश्वास हट्दै र घट्दै जान्छ । धर्मप्रतिको आस्था वा भगवानप्रतिको विश्वास आफै हराएर  जाने कुरा हो । कसैले कुनै एक दिन घोषणा गरेर समाप्त पार्ने कुरा होइन ।
कम्युनिष्टहरूले धर्म वा ईश्वरको अस्तित्वमा विश्वास नगरे पनि अरुको आस्था वा  विश्वासमाथि चोट पुराउने काम गर्दैनन् । गर्र्नु पनि हुँदैन ।
बाइबलको मान्यता थियो सूर्य पृथ्वीको वरिपरि घुम्दछ । जब सोहो शताब्दीमा ब्रुनोले सूर्य पृथ्वीको वरिपरि होइन कि पृथ्वी नै सूर्यको वरिपरि घुम्दछ भने चर्चले उनलार्ई खुला मंचमा सार्वजनिक रुपमा जिउ्रँदै जलाएको थियो. । तर अन्तत ः चर्चले बैज्ञानिक सत्यलाई स्वीकार गर्नु पर्यो र अहिले आएर चर्चले  बु्रनोसित क्षमा याचना गर्नु पर्यो ।
सत्य भन्ने कुरा कसैले जबरजस्ती कुतर्क गरेर वा पाखुरा सुर्केर जित्ने कुरा होइन ।  सत्य भनेको कुरा अनुमान र अन्दाजको भरमा भन्ने कुरा पनि होइन ।  माक्र्सवाद तथ्यबाट सत्य पता लगाउने कुरामा विश्वास गर्दछ ।  फेरि सत्य समय सापेक्ष हुन्छ । देश काल परिस्थिति सापेक्ष हुन्छ । जुन कुरा अमेरिकाको लागि सत्य हुन्छ त्यो नेपालको लागि सत्य नहुन सक्दछ । अमेरिकाको रात नेपालको लागि दिन हुन सक्दछ । जुन कुरा हिमालको लागि सत्य हुन्छ त्यो तराईको लागि सत्य नहुन सक्दछ । तराईमा गर्मी हुँदा हिमालमा चिसो हुृन सक्दछ । जृुन कुरा हिजो सत्य थियो आज असत्य पनि हृुन सक्दछ । हिजो सूर्य पृथ्वीको वरिपरि घुम्दछ भन्ने कुरा सत्य थियो । आज पृथ्वी सूर्यको वरिपरि घुम्दछ भन्ने कुरा सत्य हो ।  यही भएर अंग्रेजीका माक्र्सवादी सौन्दयशास्त्री क्रिष्टोफर काडबेलले भनेका छन् – जब इन्जिन पुरानो हुन्छ ब्रेक हुन्छ । जव ज्ञान पुृरानो हुन्छ भ्रम हुन्छ ।

.३–४–२०७७