मणिराम भट्टराईको संझनामा

एक बिहान मैले आफ्नो फेसबुक हेर्न थालें ।  त्यहाँ शुरुमा नै मणिराम भट्टराईको ठूलो फोटो देखा पर्यो । मैल सोंचे मेरो फेसबुकसित मणिराम भट्टराई जोडिएका छैनन् । कसरी उनको फोटो मेरो फेसबुकमा देखा पर्यो । मणिराम भट्टराइको फोटो तल लेखिएका शब्दहरू पढ्दै जाँदा पो मलाई थाहा भयो यो त  उनीप्रति श्रद्धांजली व्यक्त गर्न राखिएको फोटो रहेछ । म छाँगाबाट खसे जस्तो भएँ । यो मेरो लागि अत्यन्त अकल्पनीय कुरो थियो । म मर्माहत भएँ । मैले फेसबुक बन्द गरें । त्यतिबेला नै पोखराबाट प्राध्यापक यमबहादुर क्षेत्रीको फोन आयो । उनले दुखद समाचार सुनाउँदै भने मणिराम भट्टराईको दुखद मृत्युको खबर दिन मैले तपाइंलाई फोन गरेको हुँ । मैले भने मैले फेसबुकबाट भर्खर मणिराम भट्टराईको मृत्यु भएको खबर थाहा पाएको छु । यमबहादुर क्षेत्री त मणिराम भट्टराईबीच चिनजानी आसामको हाप्फलुंगमा भएको थियो । हाफलुग पहाडी जिल्ला हो । ब्रिटिशले रेल पुराएको पहाडी जिल्ला । मणिराम भट्टराई र यमबहादुर क्षेत्री दुबैले हाफ्लुंग कलेजमा अध्ययन गरेर गुवाहाटी विश्वविद्यायलबाट वी ए पास गरेका थिए ।   यमबहादुर क्षेत्रीले केही दिन भैरहवा क्याम्पसमा पनि अध्यापन गरेका थिए । मणिराम भट्टराई त्यतिबेला भैरहवा क्याम्पसमा लाइब्रेरियन थिए । 

त्यतिबेला मैले सोंचेको थिएँ मणिराम भट्टराईको मृत्यु भैरहवामा भएको होला ।  पछि मलाई ज्ञानुले सुनाइन् – मणिराम भट्टराईको मृत्यु पोखरामा भएको रहेछ ।  यो कुरा चाल पाए पछि मैले यमबहादुर क्षेत्रीलाई फोन गरें– मणिराम भट्टराईको मृत्यु त  पोखरामा भएको रहेछ । मैले भैरहवामा भएको होला भन्ने सोंचेको थिएँ । उनले भने जेठा छोरा डा. लेखनाथ भट्टराईले तराईकमो जाडो छल्न पोखरा बोलाएका थिए । उहाँ दुई महिना बस्न आउनु भएको थियो । सामन्य अवस्थामा उहाँलाई मणिपाल अस्पतालमा भर्ना गरिए पछि मृत्यु भयो । जेठा छोरा पी एन क्याम्पसमा प्राध्यापक थिए । मैले भैरहवामा अध्यापन गर्दा उनी त्यहाँ विद्यार्थीं थिए ।

मणिराम भट्टराईसित मेरो भेट नभएको एक युग भएको थियो भन्न सकिन्न्छ । पछिल्लोपल्ट उहाँसित मेरो भेट कहिलो भयो मलाई यकिन थाहा छैन । मेरो उहाँसित पछिल्लोपल्ट भेट कुनै कार्यक्रममा भएको थिया होला शायद । भैरहवामा भएको कुनै कार्यक्रममा । म भैरहवामा भएका कार्यक्रममा सामेल नभएको बर्षौं भयो । यसैले मेरो उनीाँसित भेट नभएका बर्षौं भयो होला ।

यसै प्रसंगमा म संझिन्छु शिलाङकमा सेन्ट एन्थनी कलेजका नेपाली विषयका प्रा गोपीनाराण प्रधानलाई ।  उनको केही बर्षअघि दुई महिनाजति कममा रहेर मृत्यु भयो । होशमा नआई मृत्यु भयो । उनले मृत्यु हुनुभन्दा झण्डै एक बर्ष अघि मलाई लेखेका थिऐ –भाई अब म मर्ने बेला भयो । म एकपल्ट तपाई र धर्मलाल भूसाललाई भेट्न चाहन्छु । शिलाङ आउनुहोस् ,। हामील यो कुरालाई गंभीरतापूर्वक लिएनौं । उहाँलाई भेट्न शिलाङ जाने कुरा त सोंचेका थियौं । उहाँलाई नभेटेको दुई दशकभन्दा बढी समय भएको हुनाले पनि हामी उहाँलाई भेट्न उत्सुक थियौं ।  तर उहाँको मुत्यु यति छिटै होला भन्ने कुरा सोंचेका थिएनौं ।

मणिराम भट्टराईसित भेटघाट नभएको लामो समय भए पनि उनले मलाई चाहेमा वा मैले उनलाई चाहेका भेट गर्न कुनै महाभारतको युद्ध लड्न पर्ने थिएन । तर कुनि मैले उनलाई भेट्न कुनै पहल गरिनं । उनले पनि मलाई भट्न कुनै पहल गरेनन् । लामो समयसम्म हाम्रो भेट भएन । शायद टाढा बसे पछि सम्बन्ध पनि टाढिने रहेछ । एक अर्काका नजिक भएर पनि टाढा भएको जस्तो हुने रहेछ । 

म भैरहवा क्याम्पसमा अध्यापन गर्न थालेको २०४० देखि हो । क्याम्पसमा अध्यापन गर्न थाले पछि शिक्षक र विद्यार्थीसित सम्बन्ध हुने नै भयो ।  कर्मचारीसित सम्बन्ध हुने नै भयो । प्रशासकसित सम्बन्ध हुने ने भयो । लेखासित  सम्बन्ध हुने नै भयो । पुस्तकालयसित सम्बन्ध हृुने नै भयो । यी मध्ये सबभन्दा बढी सम्बन्ध पुस्तकालयसित  हुन्छ होला शायद । यो कुरो सही भए पनि गलत भए पनि मेरो भैरहवा क्याम्पसम पढाउँदा मणिप्रसाद भट्टराईसित निकै गहिरो सम्बन्ध भएको थियो । आत्मीय सम्बन्ध भएको थियो । उनी आफ्ना मनमा सबै कुरा मसित खोल्दथे । म पनि आफ्ना मनका कुरा सबै उनलाई खोल्दथें ।  हामी बिचारको आदान प्रदान गर्दथ्र्यौं ।

उनी लाइबे्रेरी साइन्स पढेर लाइब्रेरियन बनेका थिए । उनले त्रिभुवन विश्व विद्यालयबाट इतिहास विषयमा एम ए पास गरेका थिए ।  त्यतिेबला उनमा र ममा पनि पढ्ने पढाउने लहर चलेको थियो । मैले पनि ख्याल ख्यालमा त्रिभुवन विश्वविद्यालयबाट राजनीति शास्त्रमा  एम एको जाँच दिएर सबै विषयमा पास गरे पनि भिलेज प्रोफायल नबुझाएका हुनाले मेरो डिग्री पुरा भएन ।  त्यतिेबेला नैे धनपति उपाध्यायले समाजशास्त्रमा एम ए दिएर पिचडी गर्ने विचार प्रकट गरे ।  मैले उनलाई अंग्रेजीमा एम ए गर्ने सुझाव दिएँ ।  धनपति उपाध्यायले अवध विश्वविद्यालयबाट अंग्रेजीमा एम ए दिएर  राम्रो अंक ल्याएर उत्तीर्ण गरे ।  धनपति उपाध्यायलाई अंग्रेजीमा एम ए दिन मणिराम भट्टराईले साथ दिएका थिए । दुबैले एकसाथ अवध विश्व विद्यायलबाट अंंग्रेजीमा एम ए पास गरेका थिए । 

पछि मणिराम भट्टराई रुपन्देही क्याम्पसमा अंग्रेजीका प्राध्यापक भए । क्याम्पस प्रमुख  पनि भए ।  शुरुमा अर्घाखाँचीमा स्कुलमा शिक्षक भएका मणिराम भट्टराईले अध्ययन र अध्यापनको क्षेत्रमा ठूलो प्रगति गरेका थिए ।  उनले मलाई भनेका थिए उनले हाई स्कुलमा पढाउँदा ४०० रुपियाँ तलब पाउँथे । त्यतिेले सजिलै एक तोला सुन किन्न सकिन्थ्यो । म भैरहवा क्याम्पसमा सहायक प्रध्ँयापकको रुपमा नियुक्त हुँदा मेरो तलब ९¬¬०० रुपियाँ  जति थियो ।  अझ मैले शुरुमा पोखराको पी एन क्याम्पसमा पढाउँदा मेरो तलब ६०० रुपियाँ थियो । त्यतिले खाएर लाएर भाडा तिरेर पनि लभभग दुई सय जति बचत हुन्थ्यो । मणिराम भट्टराईले अर्घाखाँचीमा अध्यापन गर्न थालेको त्योभन्दा अझ पहिले हो । त्यसैले ४०० तलब पनि कम होइन ।  म सोंच्दछु मेले शिलाङमा नेपाली प्रोसिडिङ हाई स्कूलमा हिन्दी शिक्षकको पदमा नियुृक्ति पाएको थिएँ । त्यतिबेला सरकारले हिन्दी शिक्षकलाई तलब दिन्थ्यो जम्मा १५० रुपिया्रँ मात्र । त्यो पनि खान लाउन डेरा गरी बस्न प्रयाप्त थियो ।

जे होस्, हाई स्कूलमा  ४०० रुपयाँ तलबमा शिक्षकको पदमा जागिरे जीवन शुरु गरेका मणिराम भट्टराई अन्ततः रुपन्देही कलेजका  क्याम्पस प्रमुख हुन पुगेका थिए । निश्चित रुपमा यो उनको ठूलो प्रगति  हो । सफलता हो ।

मैले बुझे अनुसार मणिराम भट्टराई अत्यन्त  सरल, अत्यन्त सह्रृदयी तथा सहयोगी व्यक्ति हुन् । अत्यन्त उदार व्यक्ति हुन् । अत्यन्त मिलनसार व्यक्ति हुन् । सबभन्दा बढी उनी शिक्षाप्रेमी व्यक्ति हुन् । उनले सबैलाई अध्ययन गर्नलाई ठूलो सहयोग गर्दथे । कुन पुस्तक पढ्नु पर्दछ सल्लाह दिन्थे । उनी सबैका अभिभावक जस्ता थिए । उनी आँखामा राखे पनि नबिझाउने खालका व्यक्ति थिए । 

मलाई थाहा छैन म भेरहवामा रहँदा बस्दा मणिराम भट्टराईको त्यति नजिकको मान्छे भएर पनि किन त्यति टाढाको व्यक्ति भएँ  । त्यसरी नै उनी मेरा त्यति नजिकका व्यक्ति भएर पनि किन त्यति टाढाका व्यक्ति जस्ता भए । 

राजनैतिक रुपले म भेरहवा क्याम्पसमा अध्यापन गर्दा नेकपा मालेसित सम्बन्धित थिएँ । संगठित थिएँ । उनी पनि माले समर्थक नै थिएँ । तर २०४७ मा बहु्दल आए पछि मैले नेकपा माले परित्याग गरेको थिएँ । राजीनाम दिएर होइन । त्यतिबेलाका लुम्बिनी इन्चार्ज के पी ओलीलाई मौखिक रुपमा नेकपा मालेले त्यतिबेला लिएको े लाइन चित्त बुझेन भनेर । तर मणिराम भट्टराई माले हुँदेै शायद एमाले भए । शायद एमालेमा नै रहे । यसले गर्दा पनि हामीबीच दुरी बढेको हुन सक्दछ । मणिराम भट्टराईले भिन्न राजनैतिक लाइन लिए भनेर होइन उनको बढी उठबस पार्टी कार्यक्र्रममा हुन थाल्दा शायद । यदि यो कुरा  पनि हामीबीच दुरी बढ्नको खास कारण होइन भने हामी एक अर्कादेखि टाढा बस्न थालेर पनि हुन सक्दछ । यसै प्रसंगमा म सम्झिन्छु शिलाङमा छँदा मेरो दलबहादुर घलेसित घनिष्ठ सम्बन्ध थियो । हामीबीच अन्त्यन्त गहिरो आत्मीयता थियो । तर उनी शिलाङ छोडर चितवनको माडीमा बसोबासो गर्न थाले पछि हामीबीच कुनै पनि प्रकारको सम्पर्क भएको छैन । संवाद भएको छैन । यस्तो पनि हुँदो रहेछ । मणिराम भट्टराई र मबीच पनि यस्तै भएको हो कि ? हामीहरू आ आफ्नो दृुनियाँमा हराएर पो हो कि ?  कुरो ज होस, मैले भन्न खोजेको कुरा के हो भने मणिराम भट्टराई र मबीच भेटघाट सम्पर्क र संवाद नभएको एक दशकभन्दा पनि बढी समय भइसकेको थियो । हामीहरू यति नजिक भएर पनि टाढाका जस्ता भएका थियौं ।  यो नै अत्यन्त दुखको कुरा भयो ।  फेरि पनि साँचो कुरा या पनि हो कि मणिराम भट्टराईसित मेरो लामो समयसम्म  भेटघाट सम्पर्क र संवाद नभए पनि उनी मेरो ह्रृहयमा रहिरहेका थिए । उनी मेरो लागि सम्मानित व्यक्ति थिए । बिर्सन खोजे पनि विर्सिन नसकिने व्यक्ति थिए ।

मलाई निकै दुख यस कुराको हुन गएको छ कि हामी एक अर्कादेखि  यति नजिक भएर पनि लामो समयसम्म  हामीबीच भेटघाट सम्पर्क मात्र होइन कुनै पनि प्रकारको संवाद समेत पनि हुन सकेन ।

म सोंच्दछु समाजमा मणिराम भट्टराई जस्ता असल मान्छे पाउन गाह्रो छ । उनको असामयिक मृत्युले हाम्रो समाजलाई ठूलो क्षति पुगेको छ । यिनै शब्दले म मणिराम भट्टराईप्रति हार्दिक श्रद्धांजलि व्यक्त गर्दछु ।

१७–१०२०७७