पुस्तक प्रेम यात्रा ( १ )
मेरा बुबा रविलाल साहनीका पालामा नेपालमा स्कूल कलेज स्थापित भएका भए पनि हाम्रो गल्कोट राज्य वा खोलामा कुनै स्कूल स्थापित भएको थिएन । जब कि मेरो बुबा लक्ष्मी प्रसाद देवकोटाको जमानाका व्यक्ति हुुनुहुन्थ्यो । फेरि पनि मेरा बुबाले ऐन श्रेष्टा, धार्मिक पुस्तक तथा तिलस्मी कथा कहानीमा रुचि राख्नु हुँदोरहेछ भन्ने कुरा कति मेरै अनुभव र कति आमाका कुराबाट थाहा पाएको हुँ । फेरि कति कुरा उहाँले बाकसमा थन्काएर राखेका पुस्तकका पाना पल्टाएर चाल पाएको हुृँ । उसरी मेरा बुबाले मलाई पढाउन थाले पछि गल्कोटमा खास गरी हरिचोरमा मिडिल स्कूल स्थापित भैसकेको अवस्था थियो । त्यस मिडिल स्कूलको नाम थियो भरथ चैतन्य मिडिल स्कूल ।
बुबा गाउँको मुखिया भएको कारणले पनि गाउँ घरमा आवश्यक पर्ने काजग पत्र तमसुक राजीनाम रसीद आदि लेख्ने गर्नुहुन्थ्यो । बुबाले लेखेका कतिपय कागजपत्र अभैm पनि मसित सुरक्षित नै छन् । आफूले आफ्नै प्रयासले सामान्य लेख पढ गर्न जानेको हुनाले पनि होला बुबा मलाई लेख पढ गराउन निकै प्रयास गर्नृुहुन्थ्यो । बटौलीमा दोकानको लागि मालसमान चलाउन जाँदा साथमा ठूलो बर्णमाला बोकेर आउनु हुन्थ्यो । सानो छँदा मैले पढ्न पटक्कै नमाने पनि बुृबाले मलाई ठूलो बर्षमालाबाट कखरा बाह्रखरी पिटी पिटी भए पनि रट्न लगाउनृु हुन्थ्यो । पढाउनृुहुन्थ्यो । जबरजस्ती पढ्न सिकाउनृु हृुन्थ्यो । बाबा आमा पढ्न सक्ने बनाउनृु हुन्थ्यो पनि । पढाउँदा मलाई भन्नु हुन्थ्यो– तँ मैले यसरी पढाउँदा पनि पढ्न खोज्दैनस् । मैले लेखपढ गर्न त गोठमा रहँदा रुखका ठूटामा लेखेर सिकेको हुँ । म अहिले सोच्दछु त्यतिबेला बुबाको लागि रुखको टुटो नै पुस्तक वा स्लेट पाटी भएको रहेछ ।
बुबाले के कति वा के कस्ता पुस्तक पढ्ने गर्नुहुन्थ्यो त्यसको सम्पूर्ण ज्ञान त मलाई हुृन सकेन । तथापि उहाँले धार्मिक पुस्तक पढ्नुहुन्थ्यो भन्ने कुरा मैले दोकानमा छँदा रामायणा हो वा कृष्ण चरित्र बेला बखमा लय हालेर बाचन गरेको सुनेको हुनाले चाल पाएको हुृँ । पछि मैले घरमा थोत्रो कृष्ण चरित्रको पृुस्तक भेटेकाले त्यही पुस्तक पढेनुहुन्थ्यो होला भन्ने अडकल काट्न सकिन्छ ।
आमा तुलसी साहनीले मलाई भन्नुहुन्थ्यो – तेरा बुबाले बिर्सिका पढ्नु भएको थियो । त्यो पुस्तक बाँसखोलाका एकजना ठकुरीले मागेर लगेका हुन् । आमाले बिर्सिका भनेको पुस्तक वास्तवमा बीर सिक्का रहेछ । यो पुस्तक मैले कैयौ फुटपाथका पुस्तक पसलमा पनि देख्ने गरेको थिएँ । हाल आएर मैले बुटबलको हिमालय पुस्तक पसलबाट बीर सिक्का किनेको छु । तिलस्मी कथाको पुस्तक रहेछ यो । रोचक र ज्ञानबद्र्धक पनि ।
बामियाका काजी मल्ल ठकुरी गल्कोटे राजा भरतबम मल्लको अदालतमा डिट्ठा बिचारी थिए । एकपल्ट उनले बुबालाई कुनै एउटा जटिल मृुद्दा मिलाइदिन भनेछन् । बुबाले त्यो मुद्दा मिलाइदिइसकेपछि उनले बुबालाई बक्सिस दिन चाहँछन् र भनेछन् – म तिमीलाई ओभरकोट वा मुलुकी ऐन बक्सिस दिन्छु । कुनै एउटा रोज । बुबाले मुलुकी एन रोज्नु भएछ । राणाकालको पहाडी कागजमा छापिएको मुलुकी ऐन बुबाको बाकसमा धेरै बर्षसम्म रहिरहेको थियो । तर पछि कान्छा बुबाका छोरा माइला दाईले लेख पढ गर्न जाने पछि हाम्रो आँटीमा बाकसमा राखेको मुलुकी ऐन निकालेर कुनि कहाँ बेपत्ता पारिदिन पुगे त्यसको अत्तोपत्तो हुन सकेन । आमा पवित्रा साहनीले भन्नु भएको थियो – माइलाले बाकस खोतल खातल पारेर पुस्तक लगेको हो कुनि कहाँ पुृरायो ।
बुृबाको मृत्यु पछि आमा तुलसीले तैले लख पढ गर्न जानिनस् भने दोकानको बहीखाता कसले हेर्ने ? बासकमा भएका पुस्तक र कागजपत्र कसले पढ्ने ? पछि उमेर पुगे पछि तँ मुखिया होलास् । तिरो बुझेको रसीद काटेर दिनु पर्ला । बल्ल त्यतिबेला पढ्नृु पर्दोरहेछ भन्ने चेत पनि आयो मेरो मनमा । फेरि पढेने रुचि पनि बढ्यो मेरो मनमा । आमा तुलसीले मलाई हरिचौर ( दरम ) को भरथ चैतन्य मिडिल स्कूलमा भर्ना गरिदिनु भएको थियो ।
स्कूल हिंडेर अलि अलि लेख पढ गर्न जाने पछि मेरो मनमा केही न केही कुरा पढ्ने भोक जाग्यो । त्यति बेला बुबाले पुस्तक थुपारेर राखेका बाकस मेरो लागि ठूलो पुस्तकालय बन्यो । म माथि हुलुवा साहनी डाँडाको घरको आँटीमा जान्थे. र बुबाले बाकसमा थृुपारेर राखेका पुस्तक निकालेर पढे्न थाल्दथें । सानामा म शास्त्र ( लोक कथा ) सुन्नमा अत्यन्त रुचि लिन्थें । सुत्नेबेलामा आमा पवित्राले हामीलाई शास्त्र सुनाउनुहुन्थ्यो । आमासित स्टकका स्टक शास्त्र हुन सक्ने कुृरा भएन । यसैले उहाँले एउटै लोककथालाई पनि पटक पटक दोहोराउनुहुन्थ्यो । बेला बखतमा हाम्रा घरमा सानिमाहरू बस्न आउनृुहुन्थ्यो । सुत्नेबेलामा म सानीमाहरूलाई पनि शास्त्र हाल्न ( लोक कथा सुनाउन ) लगाउँथे । कुरा के भने मेरो सानैदेखि कथामा रुचि थियो । रुचि जन्मियो ।
म स्कूल पढ्न जानेबेलामा गल्कोटमा कुनै पुस्तक पसल थिएन । हामीले स्कूलमा पढ्ने पाठ्य पुस्तक चित्र प्रसाद गौचनको कपडा पसलमा उपलब्ध हुन्थे । उपलब्ध गराइन्थ्यो । त्यतिबेला हामीले पाठ्य पुस्तक किन्ने पुस्तक पसल भनेको हटियाको चित्रप्रसाद गौचनको कपडा पसल हुन गएको थियो ।
स्कूलका पाठ्य पुस्तकले मात्र मेरो पढ्ने प्यास मिटिने सक्ने कुरा भएन । यसैले पनि होला म बुबाले बाकसमा राखेको पुस्तक पल्टाएर हेर्ने गर्दथेंं । त्यहाँ भएको एउटा पुस्तकको नाम हो मधुमालतीको कथा । यो उपन्यास जस्तो थियो । यो तिलस्मी कथा नै हो । यो पुस्तक पढेर मेरो कथा सुन्ने ( शास्त्र सुन्ने ) प्यास मेटिन सक्ने भयो । म बडो रुचि र उत्सुकतापूर्वक मधुमालतीको कथा पढ्न थालें आँटीमा बसेर । मलाई समय बितेको थाहा नै हुँदैनथ्यो ।
हाम्रो तीन कक्षाको पाठ्य पुस्तकमा एउटा कथा संंग्रह राखिएको थियो । त्यस पुस्तकको नाम थियो इसपका नीति कथा । तर त्यस कथा संग्रहलाई मैले पछिसम्म इसपनितीका कथाको रुपमा बुझिरहेको वा संझिरहेको थिएँ । पछि मैले अंग्रेजीमा अध्ययन गर्दा र अंग्रेजीमा अध्यापन गर्दा ग्रिक साहित्यको पनि अध्ययन र अध्यापन गर्नु पर्ने भयो । मैले कक्षा तीनमा पढेको कथा संग्रह प्राचीन ग्रिकका कथाकार एसप ( ६२०–५६४ ई पूं ) का कथा पो रहेछन् । उनका कथालाई फेबल्स भन्दछन । फेबल्स नीति कथा हुन् । यिनी छोटा हुन्छन् । प्राय जसो फेबल्समा पशु पक्षी नै पात्र पात्रा हुृन्छन् । कथकारले पशु पक्षीलाई कथाका नायक नायिका वा खलनायक बनाएर मानिसलाई नैतिक शिक्षा दिने उदेश्य राख्दछन् । मैले पढ्ने नीति कथामा आमा तुलसीले पनि निकै रुचि लिनु हुन्थ्यो । मलाई जोर जोरले पढ्न भन्नुहुन्थ्यो । उहाँले ध्यानपूर्वक नीति कथा सुनेर मलाई त्यसबाट शिक्षा लिनृु पर्दछ भन्नुहुन्थ्यो । मेरो मन भने नीति कथा पढेर त्यसबाट शिक्षा लिनेभन्दा पनि कथा पढेर आफ्नो कथाप्रतिको प्यास मेटाउने हुन जान्थ्यो ।
म सानैदेखि पुस्तक प्रेमी बनेको थिएँ । मलाई स्कूलका सचित्र राम्रो कागजमा छापिएका पुूस्तक बल्टाई पल्टाई हेर्न खुब मन पर्दथ्यो । मेरा स्कूलका पुस्तक कहिले पनि पुराना हुने थिएनन् । जहिले पनि नयाँ । आमाले हाम्रो दोकानमा सिगरेट पनि बेच्ने गर्नुहुन्थ्यो । त्यतिबेला बैट मार सिगरेट चालू थिए । लालटिनमार सिगरेट चालू थिए । सिगरेट बेचेर सकिएका पेटीको बाक्लो कागजलाई मैले पुस्तकको खोल बनाउने काममा प्रयोग गर्दथें । मैले तीन कक्षामा पढेका कतिपय पुस्तक अझै पनि दोकानमा बाकसमा बन्द गरेर राखेको थिएँ । तर केही बर्ष अघि गाउँका विद्यार्थीले मेरो बाकस खोलेर पुस्तक तितर बितर पारिदिएछन् । केहीलाई मैले सोधी खोजी बटुलबाटुल गरेर फरि बाकसमा थन्काएको थिएँ । अहिले ती सब सुृरक्षित छन् छैनन् भन्न सक्दिनं । कसैले केही पुस्तक निकालेर हिनाबिना पारिदिएका पनि हुन सक्दछन् । तर म आत्माविश्वासकोे साथमा के भन्न सक्दछु भने मैले कक्षा तीनमा त्यतिबेला पढेका केही पुस्तक अहिले पनि सुरक्षित नै होलान् । ती सुरक्षित किताबमा त्यतिबेला दोकानमा बिक्री गर्ने सिगरेटका पेटीका कभर पनि जस्ताको तस्तै होलान् ।्
मलाई कसैले पुस्तकलाई प्रेम गर्न र संग्रह गरेर राख्न सिकाएन । तर पनि कुनि कसरी ममा त्यस किसिमको रुचि तथा बानी बस्यो ।
१०–१–२०७८
२३–४–२०२१
ती बाकसका किताब जस्तै यी ब्लगका लेखन पनि सधै सुरक्षित नहुन सक्छन् । त्यसैले अनलाइनका यी पुस्तकलाइ कुनै ब्याकअप (हार्ड डिस्क वा पेन ड्राइभ)मा पनि राख्ने गर्नुहोला है सर । कहिले कम्प्यूटर क्र्यास भएर त कहिले ब्लग कम्पनीहरू बन्द भएर नासिन पनि सक्छन् ।
ReplyDelete