पछिल्तिर फेर्केर हेर्दा

  

जीवनमा आफूले देखेका जानेको भोगेका अनुभव गरेका हरेक कुरा लेखनका सामाग्री हुँदा रहेछन् । मात्र हामी कलम समातेर लेख्न बस्नु पर्दोरहेछ । यस्तो अनुभूति वा बोध मलाई हुन थालेको छ । साथै मलाई के पनि अनुभूति  वा बोध भएको छ भने आफूले देखेका जानेका भोगेका कुरा बेलामा नै लिपिवद्ध गर्ने होइन भने ती विष्मृतिको गर्भमा बिलाउन जाँदा रहेछन् । गायब हुन पुग्दारहेछन् ।

म शिलाङमा छँदा त्यहाँ दिल्ली कलकत्ता तथा गुवाहाटीबाट प्रकाशित हुने अंग्रेजी भाषाका समाचार पत्र उपलब्ध हुन्ेथे ।  कलकत्ताबाट आउने अमृतबजार पत्रिका, दिल्लीबाट आउने   द स्टेटस्म्यान अफ इंडिया र द इन्डियन एक्सप्रेस तथा गुवाहाटीबाट आउने आसाम ट्रिबअन आदि प्रमुख थिए । बाहिरबाट आउने हिन्दी भाषाको समाचार पत्र सन्मार्ग थियो । मैले पढ्न नभ्याए पनि प्राय सबै अंग्रेजीका दैनिक समाचार पत्र किन्ने गर्दथें । बाहिरबाट आउने पत्रिका बेलुकीसम्म पुलिसबजारको न्युज कर्नरमा आइपुग्थे । त्यतिबेला समाचारपत्र किन्नेहरूको जात्रा लाग्दथ्यो । आसाम ट्रिबुअन भने बिहानै नै आउँथ्यो ।  आसाम ट्रिबुअन आसामी मालिकहरूले  प्रकाशित गर्दथे । आसाम ट्रिबुअनमा सधैं एकजना नेपालीको नाम छापिन्थ्यो । त्यो नाम थियो कुन्जलाल थापा । कुन्जलाल थापा आसाम ट्रिबुअन प्रेसका हेड कम्पोजिटर थिए । उनको नाम पिन्टरको रुपमा प्रकाशित हुन्थ्यो । त्यतिबेला कम्प्युृटरको प्रचलन थिएन । लेटर बटुलेर कम्पोज गर्नु पर्र्दथ्यो ।  त्यस प्रेसमा दार्जीलिङबाट ३ –४ कक्षा पढेर गुवाहाटी आएका मोतीसिह क्षेत्री पनि कम्योजिटरको रुपमा काम गर्दथे । तर उनी समाचार पनि लेख्दथे र आफूलाई पत्रकारको रुपमा पनि पेश गर्दथे । उनले नेपाली भाषामा कविता तथा नाटक पनि लेखेका छन् । मोदनाथ प्रश्रितले उनको नाटकका बारेका दुई शब्द लेखिदिएका पनि थिए । उनी हामीलाई समर्थन गर्दथे । हामीलाई भेट्नासाथ क्रान्ति गर्नुपर्दछ भन्दथे । उनका कविताको पुस्तक पनि प्रकाशित भएको छ । आसाम ट्रिबुअनले मोतीसिंह क्षेत्रीहरूका लागि प्रेसको पछाडि घडेरी किनिदिएर घर पनि बनाइदिएको थियो ।

शिलाङबाट खसिया भाषामा  दर्जनौं समाचार पत्र प्रकाशित हुन्थे । मुख्यत खसिया समाचार पत्र पत्रिकामा बिक्रेता थिए स्याञ्जाबाट शिलाङ पुगेको व्यक्ति । उनको सारा परिवार नै मुख्यत खसिया समाचार पत्र बेचेर जीविका चलाउँथ्यो । उनी बडाबजार गाडीखाना आदि ठाउँमा घुमी घुमी पत्रिका बेच्दथे ।  आसामबाट अंग्रेजीमा निस्किने पत्रिकामा द इन्डियन , युंग इन्डिया द शिलाङ  टाइम्स् इम्पलान्टर आदि थिए । द इंडियन कमला आर्ट प्रेसका मालिकले प्रकाशित गर्दथे । उनी युपी बिहारतिरका थिए । तर शिलाङमा नै जन्मे हुर्केका । यस प्रेसबाट नेपाली पत्रिकाहरू पनि छापिन्थे । उसरी नेपाली प्रेसबाट पनि नेपाली पत्रिका छापिन्थे । तर  पछि नेपाली प्रेस मारबाडी गोयन्काले किनेका थिए । नाम चाहिं नेपाली प्रेस नै राखेका थिए ।  द इंडियन बन्द भैसकेको थियो । युंग इन्डिया प्रोफेसर कपिल चटर्जीले प्रकाशित गर्दथे । उनको कलम  दह्रोे थियो ।  उनी बढी  सत्ताको आलोचना गरेर लेख्दथे । द शिलाङ टाइम्स बंगालीले चलाएको समाचारपत्र हो । यो निकै पुरानो समाचार पत्र हो । आज पनि यो नियमित रुपले प्रकाशित भइरहेको छ ।  मैले त्यतिबेला हामीले गरेका सामाजिक शैक्षिक साहित्यिक सांस्कृतिक तथा राजनैतिक कार्यको समाचार बनाएर शिलाङबाट र शिलाङ बाहिरबाट प्रकाशित हुने अंग्रेजी समाचारपत्रमा पठाइरहन्थे ।  आसाम ट्रिबुअनको शिलाङको अफिस लोकनाथ जोशीको कम्पाउण्डमा थियो । समाचार कलकत्ता वा दिल्ली पठाउन परेमा पीटीआई तथा युएनआई जस्ता समाचार एजेन्सीलाई दिनु पर्दथ्यो । उनीहरूले टलिप्रिन्ट मार्फत चारैतिर समाचार पठाउँथे । त्यो इन्टरनेटको जमाना थिएन । युंग इन्डियामा मेरा केही लेख  प्रकाशित भएका थिए । हाम्रा गतिविधिबारे प्रकाशित समाचार संकलन गरेर राख्ने पनि गर्दथें म । ती यतिबेला तितर वितर भएको वा हराएको अवस्थामा छन् ।् यी सब कुरा मैले प्रसंगवश चर्चा गरेको हुँ । 

यहाँ मैले चर्चा गर्न थालेको कुरा द इम्पलान्टरमा प्रकाशित बुधबार १५ अगस्त १९७३ को समाचार र त्यस समाचार पत्रको बारेमा नै हो । द इम्पलान्टर एकजना खसिया पत्रकारले सम्पादन र प्रकाशन गर्दथे । मसित सम्बन्धित एउटा समाचार लेखिएको द इम्पलान्टरको एक प्रति मसित अर्ध शताब्दीभन्दा धेरै रहँदा च्यातिर पढ्नै निमिल्ने भएछ । टुक्रा टुक्रा भएछ । तथापि त्यसमा उल्लेख भएका केही कुरा म त्यही लरा लरार टुक्रा टुक्रा परेको समाचार पत्र र केही कुुरा मेरै स्मृतिको आधारमा यहाँ प्रस्तुत गर्ने जमर्को गरेको छु ।

आसामका मुख्यत दुईबटा जिल्ला संयुृक्त खसिया जयन्तिया पहाड र गारो पहाड मिलाएर १९७२ मा मेघालय राज्यको निर्माण गरिएको थियो । त्यसको अर्को बर्ष मेघालय सरकारको तर्फबाट १९७३ मा  शिलाङको स्टेट सेन्ट्ररल हलमा मिट द सिटीजन भन्ने सार्वजनिक सभाको आयोजना गरेको थियो ।  यस सभामा मेघालयका मुख्य मंत्री क्याप्टेन विलियम साङ्मा र अन्य दुई मंंत्रीहरू बी वी लिन्डो तथा निकोसल राय पनि उपस्थित थिए । यस सभामा एकजना खसिया विद्यार्थी नेता बोलेका थिए  । नेपाली विद्यार्थीको तर्फबाट मैले बोल्ने अवसर पाएको थिएँ । त्यतिबेला म अखिल शिलाङ नेपाली विद्यार्थी संघको अध्यक्ष थिएँ ।  यस समाचारलाई हेड न्यूज बनाएर द इम्पलान्टरले समाचार प्रकाशित गरेको थियो । यस सभामा मुख्य मंत्रीले मेरो प्रश्नलाई सबभन्दा बढी जोर तथा महत्व दिएर उत्तर दिएका थिए । मैले उठाएका प्रश्नमध्ये केही प्रश्न नेपालीहरूका समस्यासित  सम्बन्धित थिए भने केही आम रुपका साझा  समस्या थिए । 

त्यतिबेला भारतमा संजय गान्धीले दिल्ली शहरको सुन्दरीकरणकोे नाममा त्यहाँका सुकुम्बासीका बस्ती खालि गराएरको अवस्था थियो । उनीहरूको बिचल्ली भएको अवस्था थियो । शिलाङमा पनि मेघालय सरकार शिलाङ शहरको सुन्दरीकरणको कुरा उठाइरहेको थियो । मैले यसै कुरामाथि प्रहार गरेको थिएँ । भनेको थिएँ – मेघालयमा भित्री भागमा बस्ने सर्वसाधरण जनताको दयनीय अवस्था सुधार्नपट्टि आवश्यक ध्यान नदिई शिलाङ शहरको सुन्दरीकरणको कुरा गर्नु ठूलो बिडम्बनाको कुरा हो । गाउँको आवश्यक विकास नगरी , जनताको दयनीय अवस्थामा सुधार नल्याई शिलाङ शहरको सुन्दरीकरणको के अर्थ ? त्यतिबेला मैले सरकारको आलोचना गरेको प्रमुख विषय थियो जमीनको स्वामित्व र खरीद बिक्री सम्बन्धमा । मेघालय सरकारले शिलाङको नगरपालिकाका क्षेत्रमा  कुनै पनि गैर खसिया ( जसमा नेपाली बंगाली आसामी मारबाडी बिहारी पंजावी आदि पर्दछन्) आफ्नो नाममा जमीन किन बेच गर्न पाउने छैनन् भन्ने नियम कानून बनाएको थियो । यस्तो कानून उसले भारतको संविधानको छैठौं अनुसूचि अन्तर्गत रहेर गरेको थियो जुन अनुसूचिले उसलाई पहाडी जनजातिको हित रक्षाको लागि उचित र आवश्यक कानून बनाउने छुट वा अधिकार दिएको थियो ।  मैले यसको तीब्र विरोध गर्दै भनको थिएँ पहिलेदेखि नै गैर खसियाहरूले शिलाङ शहरमा जग्मा खरीद बिक्री गर्ने अधिकारको  उपभोग गरेका थिए । उनीहरूमाथि भेदभावको नीति अबलम्बन गरेर शिलाङ शहरका जग्गामा जमीन घर आदि किन बेच गर्न पाउने उनीहरूको मौलिक तथा नागरिक अधिकारबाट उनीहरूलाई बंचित गर्नु हुँदैन । मेघालय सरकारले बनाएको नयाँ नियम कानून अनुसार नेपालीको नाममा दर्ता भएको घर जग्गा बिक्री गर्न परेमा नेपाली बंगाली आदि गैर खसियालाई होइन कि खसियालाई नै बिक्री गर्नु पर्ने हुन्थ्यो । 

त्यस दिन मुख्य मंत्री क्याप्टेन विलियम साङ्माले मुख्यत मेरो प्रश्नको जबाब दिंदै जनजातिको हित  र अस्तित्व रक्षाको लागि छैठांै. अनुसूचिको अधिकारलाई प्रयोग गर्न वाध्य भएको कुरा बताएका थिए । अहिले पनि मेघालयमा नेपाली वा अन्य गैर खसिया जातिले आफ्नो नाममा दर्ता भएको जग्गा जमीन घर आफ्नै नाममा राख्न त पाउँछन् । तर उनीहरूले कुनै कारणले बिर्की गर्नु परेमा खसियालाई नै खोजेर बिक्री गर्नु पर्दछ । गैर खसिया वा नेपालीले नेपालीलाई बिक्री गर्न खोजेमा पास नै हुन्न । 

२–४–२०७८