अध्ययन अनुभव र अभिव्यक्ति

 

मान्छे अध्ययन र अनुभवको संगालो हो । पेटारो हो । अध्ययन र अनुभव पढेको मान्छेले पनि गर्दछ । अनपढ मान्छेले पनि गर्दछ ।  अध्ययन र अनुभव किताब पढेर पनि गर्न सकिन्छ । अध्ययन र अनुभव जीवन र समाज पढेर पनि गर्न सकिन्छ । वास्तवमा जीवन एउटा पाठशाला हो । समाज त झन् एउटा विश्वविद्यालय नै हो । मान्छे एउटा सामाजिक प्राणी भएको हुनाले समाजमा नै बस्दछ । मान्छे समाज बाहिर गएर बस्न सक्दैन । घरबार परिवार सबै छोडेर हिंडेको सन्त महन्त वा साधु पनि मान्छेका घर घर डुल्दछ । मान्छे कै वरिपरि रहन्छ । अझ मानव बस्ती नजिक नै कुटी बनाएर बस्दछ ।

समाजसितको सम्पर्क र सामाजिक व्यवहारबाट मान्छेले धेरै कुराको अध्ययन , अनुभव वा ज्ञान प्राप्त गर्दछ । यसरी ऊ अध्यन अनुभव वा ज्ञानको भण्डार बनेको हुन्छ । 

मान्छेले जहाँबाट पनि जे अध्ययन अनुभव र ज्ञान प्राप्त गर्दछ त्यसलाई आफूभित्र गुम्साएर राख्न सक्दैन । दवाएर राख्न सक्दैन । लेख्नेले लेखेर व्यक्त गर्दछ । चित्र  कोर्नेले चित्र कोरेर व्यक्त गर्दछ ।  गाउनेले गीत गाएर व्यक्त गर्दछ । बाजा बजाउनेले बाजा बजाएर व्यक्त गर्दछ । नाच्नेले नाचेर व्यक्त गर्दछ । अभिनय गर्नेले अभिनय गरेर व्यक्त गर्दछ । फेरि   कसैले ईशारा वा संकेतले व्यक्त गर्दछ । कसैले बोलेर व्यक्त गर्दछ । कसैले नारा लाएर व्यक्त गर्दछ । कसैले भाषण गरेर व्यक्त गर्दछ ।  कसैले बिन्ति पत्र लेखेर व्यक्त गर्दछ । कसैले निवेदन वादी प्रतिवादी लेखेर व्यक्त गर्दछ । फेरि कसैले त मुडकीले व्यक्त गर्दछ । कसैले त बन्दुक गोला बारुद वा बमले व्यक्त गर्दछ । आखिर युद्ध पनि त बार्ताको फरक रूप नै त हो ।   समय परिस्थिति साधन माध्यम अनुसार मान्छेले विविध तरिकाले आफ्ना कुरा व्यक्त गर्दछ । मनभित्र गुम्साएर राखिरहँदैन  । गुम्साएर राखे पनि कुनै न कुनै समयमा कुनै न कुनै रूपमा विष्फोट हुन्छ ।  

साहित्यकार कवि छ भने कविताबाट आफ्ना कुरा व्यक्त गर्दछ । कथाकार छ भने कथाबाट आफ्ना कुरा व्यक्त गर्दछ । उपन्यासकार छ भने उपन्यासबाट आफ्ना कुरा व्यक्त गर्दछ ।  नाटककार छ भने नाटकबाट आफ्ना कुरा व्यक्त गर्दछ ।  निवन्धकार छ भने निवन्धबाट आफ्ना कुरा व्यक्त गर्दछ । हास्य व्यंगकार छ भने हाँस्य व्यंगबाट आफ्ना कुरा व्यक्त गर्दछ । आलोचक छ भने आलोचनाबाट आफ्ना कुरा व्यक्त गर्दछ । 

कुनै व्यक्ति बोल्दैन र मौन बस्दछ भने उसले आफ्नो मौनताबाट झन् धेरै कुरा व्यक्त गरेको हुन सक्दछ । मौन रहनु पनि भिन्नै प्रकारले बोल्नु हो । मान्छे भन्छन् बोल्ने मान्छेभन्दा नबोल्ने मान्छे झन् खतरा हुन्छ ।

मान्छेको बोल्ने कुरा आजीवन जारी रहन्छ । बच्चा जन्मिन वित्तिकै च्याँ गर्दछ । त्यो ऊ बोलेको हो । ग्रिकका ठूला दार्शनिक सोक्रेटिज दण्ड स्वरुप विष पान गरेर जेलमा मृत्युको मुखमा पुग्न थाल्दा उनले आफ्ना मनमा खेलेका कुरा अन्तिम वाक्यको रूपमा व्यक्त गर्दै प्रिय चेलालाई संवोधन गरी भनेका थिए —  क्रिटो हामीले एसलेपियसकोे भालेको पैसा तिर्न बाँकी छ त्यो तिरिदिनु ।  

अब प्रश्न उठ्दछ मान्छे किन बोल्दछ ?  यसको एउटा उत्तर त यो पनि हुन सक्दछ — मान्छे चुप लागेर बस्न सक्दैन । यसैले बोल्दछ । यसको अर्को उत्तर यस्तो पनि हुन सक्दछ बोल्नु मान्छेको स्वभाव हो । यसैले मान्छे बोल्दछ । तर  गंभीरतापूर्वक यसको जबाब दिने हो भने हामी के भन्न सक्दछौं भने मान्छेसित बोल्न पर्ने कुरा थुप्रिएर बसेका हुन्छन् । गुम्सिएर बसेका हुन्छन् । ती  बोल्न चाहेका वा गुम्सिएर बसेका कुरा बोले पछि मान्छेलाई शान्ति मिल्दछ । बोले पछि उसलाई  मनको ठूलो  बोझ हटे जस्तो लाग्दछ । बोले पछि उसलाई निकै हलुंगो भएको अनुभूति हुन्छ ।

मान्छे किन पनि बोल्दछ भने बोल्नु भनेको आफ्नो अध्ययन अनुभव वा ज्ञान अरुसित साझा गर्नु पनि हो । आफ्नो अध्ययन अनुभव वा ज्ञान साटासाट गर्नु पनि हो । आदान प्रदान गर्नु पनि हो ।

उसरी बोल्नु भनेको कसैलाई सल्लाह सुझाउ दिनु पनि हो । कसैको काम कुराको निन्दा आलोचना वा प्रशंसा  गर्नु पनि  हो ।  कसैलाई  कुनै काम थाल्न हतोत्साहित गर्नु पनि हो । कुनै काम थाल्न उत्साहित गर्नु पनि हो । कसैको बोलीमा ताली बजाउनु पनि हो ।  कसैलाई कुनै कुराको लागि गाली गर्नु पनि  हो । कसैलाई धाक धम्की दिनु वा खबरदारी गर्नु पनि हो ।

लेखक वा साहित्यकारले किन लेख्दछ भन्ने प्रश्न उठ्न सक्दछ । त्यसको जबाबमा के भन्न सकिन्छ भने लेख्नु भनेको पनि बोल्नु नै हो ।  आफूसामु उपस्थित नभएका मान्छेसित बोल्नु हो ।  लेख्नु भनेको देश र दुनियाँका मान्छेसित संवाद गर्नु हो ।  वार्तालाप गर्नु हो । लेख्नु भनेको वर्तमानमा मात्र  बोल्नुु होइन भविष्यमा पनि बोल्नु हो । होमर अझसम्म हामीसित बोलिरहेका छन् । व्यास अझसम्म हामीसित बोलिरहेका छन् । बाल्मिकी अझसम्म हामीसित बोलिरहेका छन् । कालीदास अझसम्म हामीसित बोलिरहेका छन् । शेक्सपियर अझसम्म हामीसित बोलिरहेका छन् । दाँते अझसम्म हामीसित बोलिरहेका छन् ।  भानुभक्त अझसम्म हामीसित बोलिरहेका छन् । देवकोटा अझसम्म हामीसित बोलिरहेका छन् । म्याक्सिम गोर्की अझसम्म हामीसित बोलिरहेका छन् । लु स्यून अझसम्म हामीसित बोलिरहेका छन् ।

लेखक वा साहित्यकारले आफ्नो अध्ययन अनुभव वा ज्ञान आम पाठकसित साझा गर्न पनि लेख्दछ । संवाद गर्न पनि लेख्दछ । लेखक वा साहित्यकारले सत्यको उद्घाटनको लागि पनि लेख्दछ । यथार्थको चित्रण गर्नको लागि पनि लेख्दछ । व्यक्ति वा समाजमा परिव्याप्त बिकृति र विसंगतिको आलोचना गर्न पनि लेख्दछ ।  समाजमा सुधार वा परिवर्तन ल्याउन पनि लेख्दछ । समाजमा ठूलो उथल पुथल ल्याउन  पनि लेख्दछ । समाजलाई फेर्न पनि लेख्दछ ।   समाजमा ठूलो क्रान्ति  ल्याउन पनि लेख्दछ ।

हुन त लेखक वा साहित्यकारले किन लेख्दछ भन्ने प्रश्नको उत्तरमा हामी यो पनि भन्न सक्दछौं लेखक वा साहित्यकारले आफ्नो पूंँजीको वृद्धिको लागि कलमको फेक्टरीबाट साहित्यिक कृतिको रूपमा पुस्तकहरूको उत्पादन गर्दछ र माग पूर्तिका  लागि बजारीकरणको माध्यमबाट  यसका उपभोक्ता पाठकहरूसम्म  सप्लाई गर्दछ । तर यस सम्बन्धमा  हामी यस्तो उत्तर पनि दिन सक्दछौं लेखक वा साहित्यकार पेट पाल्न र जीविका चलाउनको लागि लेख्दछ । कलम चलाउँदछ । लेखक वा साहित्यकारहरूको सम्बन्धमा कुुरो यतिमा मात्र टुंगिन्न । कुनै  न कुनै लेखक वा साहित्यकार लेखेर धन कमाएका छैनन् बरु टाट पल्टेका छन् । विश्व विख्यात रुसी लेखक टल्सट्वाए सम्पन्न जमीन्दार थिए । कलम चलाएर उनी धनी भएनन् बरु टाट पल्टन पुगे । प्लेटफर्म वासी हन पुगे । हो लेखन धन कुम्ल्याउने कुरो मात्र नभएर भएको धन सम्पति उडाएर टाट पल्टिने  कुरा पनि हुन सक्दछ ।

साँचो कुरो गर्ने हो भने लेखक वा साहित्यकार आफ्नो अध्ययन अनुभव वा ज्ञान आफूभित्र गुम्साएर राख्न सक्दैन । ऊ आफ्नो  अध्ययन अनुभव वा ज्ञानलाई देश र दुनियाँका सामु लेखन मार्फत पस्किनु आफ्नो दायित्व कर्तव्य वा लक्ष्य संझेको हुन्छ । जीवनमा आफूले आर्जन गरेको अध्ययन अनुभव वा ज्ञानको पूंजी देश र दुनियाँको उपयोगिताका लागि वितरित गरिदिउँ भन्ने अभिलाषा राखेको हुन्छ । समाज देश र दुनियाँलाई परिवर्तन र प्रगतिको दिशातिर मोड्न चाहने लेखक वा साहित्यकार यस कार्यप्रति प्रतिवद्ध रहेको हुन्छ । खालि मनोरंजन वा धन उपार्जनको लागि कलम चलाउने लेखक वा साहित्यकारको कुरा अर्को हो । तर उनीहरूको कलमबाट पनि कुनै समाजोपयोगी कुरा उत्पादित र प्रकाशित हुन्छ भने त्यो निश्चित रूपमा समाजको लागि स्वागतयोग्य कृति मान्न सकिन्छ । त्यसलाई सहर्ष स्वीकार गर्न सकिन्छ । तर यसको संभावना बहुत कम छ । 

२०—७—२०८१

५—११—२०२४