झण्डै मेरो जात गयो

 

कुरा असम दरंग (  हाल शोणितपुर ) जिल्लाको हो ।  लोकरा नयाँ राबरघारीको हो । यो यस्तै १९६४—१९६५ साल तिरको कुरा हो । त्यतिबेला हामी लोकरा नयाँ राबरघारीमा बस्दथ्यौं । मकै,  तोरी सनपाट आदिको खेती पाती गर्दथ्यौं । गार्ई गोरु पाल्दथ्यौं ।   

एक दिनको कुरा हो । हामीले चारदुवारको सुनारको घरमा बिक्री गर्ने गाई छ भन्ने कुरा सुन्यौं । यसैले हामीले त्योे गाई किन्ने बिचार गर्यौं । गाई किन्न भनेर दाइ भीमबहादुर , दाइका साथी महाप्रसाद राई र म चारदुवारतिर लाग्यौं । सुनारको घरतिर लाग्यौं । सुनारको घर हाम्रो घरदेखि लगभग पौनै एक घण्टाको दुरीमा थियो ।  

सुनारको परिवार हामीले जानेको परिवार थियो । सुनार परिवारका एक भाइ सुनाइपामको असमी प्राइमरी स्कुलमा शिक्षक थिए । अर्का भाइ पाँचौं असम राईफल्समा क्लर्क थिए । सुनार परिवारको घर चारदुवार बजार नजिकै थियो ।  मूल सडकमा नै थियो । असमी शैलीमा बनेको घर वरिपरि तामल पानका रुखहरू देखिन्थे । निकै फराकिलो आँगन थियो ।

हामी सुनारका घरमा पुगे पछि उनीहरूले आँगनमा मोडा राखिदिए ।  हामीहरू तिनै जना मोडामा बस्यौं । गाई किन्ने कु््राकानी भए ।

हामी आँगनमा मोडामा बसेको केही समय पछि एकजना महिलाले गिलासमा चिया लिएर हाम्रा सामु आइन् । दाइ र राईले चियाको गिलास समाते । म अल्लमल्ल भएँ ।  

म त्यतिबेला चारदुवार इंगलिस हाई स्कुलमा अध्ययन गर्दथें । यतिबेलासम्म मैले कहिले पर्नि दलित’ले दिएको खाना खाएको थिइनं । चिया पिएको थिइनं । कति सुनार मेरा  आत्मीय साथी भए पनि मैले उनले छोएको कुनै कुरा खाएको थिइनं । मेरो मनर्मा दलित’ ले छोएकोे कुनै कुरा खाएमा जात जान्छ भन्ने विचारले गहिरो जरो गाडेको थियो । म नेपालमा छँदा सानैदेर्खि दलित’ सित छोइएमा छिटो हाल्ने परम्परामा हुर्केको थिएँ ।  मेरा बुबाले हाम्रा खेत बिराउँर्दा  दलित’हरूसित छोइएर काम गरे पछि अर्नी (  खाजा ) खाने बेलामा छिटो हालेको कुरा मेरै आँखाले देखेको थिएँ । यसरी बच्चैदेर्खि तल्लो जात’ले छोएमा छिटो हाल्न पर्दछ भन्ने संस्कार र संस्कृतिमा हुर्केको हुनाले मलाई त्यस परम्परालाई तोड्न त्यति सजिलो थिएन । म आफूलार्ई उपल्लो जात’को  मान्छे मान्थें र्। दलित’हरूलाई मैले जति सम्मान गरे पनि म उनीहरूले छोएको खान तयार थिइनं । मलाई लाग्दथ्यो मैले उनीहरूले छोएको खाना खाएँ वा पानी पिएँ भने मेरो जात जान्छ । म उनीहरू जस्र्तै  दलित’  हुन्छु । तल खस्छु ।  तल झर्छु । 

म त्यतिबेला नौ कक्षासम्म पढेको भए पनि  कुनै स्कुली शिक्षाले मेरो मभित्र हुर्केको कुसंस्कार वा कुप्रथालाई फाल्न सकेको थिएन । मैले त्यतिबेलासम्म लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको मुना मदनको — “मानिस ठूलो दिलले हुन्छ , जातले हुँदैन” भन्ने पढेको भए पनि र यो भनाइसित म सत् प्रतिशत् सहमत भए पनि म कुर्नै दलित’ ले छोएको खाएर आफ्नो जात फाल्न हुन्न भन्ने विचारमा हिमाल जस्तै अटल थिएँ । 

फेरि कुरा यस्ता पनि थिए मेरो अहिलेसम्मको जीवन यात्रामा कुर्नै  दलित’ले मलाई यो खाऊ त्यो खाऊ भनेर कुनै कुरा दिएको थिएन । यसैले पनि मेरा मनर्मा दलित’ले दिएको कुरा खाने मानसिकता बन्न सकेको थिएन । अर्को कुरा के थियो भने म सानैदेखि आफ्नो जात नफाल्ने मानसिकतामा रहेको थिएँ । जसरी भए पनि आफ्नो जात बचाउने दृढतामा रहेको थिएँ । 

हो, त्यस दिन सुनार परिवारकी महिलाले हाम्रो अगाडि चिया लिएर दिंदा म झस्केको थिएँ । म अल्मलिएको थिएँ । म अक्क न बक्क भएको थिएँ । म ठूलो धर्म संकटमा परेको थिएँ । ममा सुनार महिलाले टक्राएको चिया खान्न भन्ने हिम्मत थिएन । हिम्मत किन पनि थिएन भने म अलिकति भए पनि चेतना भएको मान्छे थिएँ । अलिकति भए पनि मानवता बुझेको व्यक्ति थिएँ । तर पनि र्म   दलित’ महिलाले दिएको चिया खान तयार थिइनं । म यस्तो ठूलो अक्करमा   स्थितिमा पुगेको कुरा महाप्रसाद राईले सजिलै बुझेछन् । उनले बडो तत्परताका साथ के भनेर स्ुनार महिलाले मलाई दिन थालेको चिया सजिलै फर्काइदिए भने —“ यिनलाई ग्यास्टिक छ । चिया पिउँदैनन् ।”

ती महिला मलाई दिन थालेको चियाको गिलास फिर्ता लिएर फर्के पछि मैले ठूलो राहत पाएको अनुभूति गरें । मैले ठूलो दुर्घटनाबाट जोगिएको अनुभूति गरें । मलाई यति भा मेरो जात जोगियो जस्तो लाग्यो । मलाई मेरो जात गएन जस्तो लाग्यो । म भित्र भित्रै हर्षित भएँ । प्रफुलित भएँ । मैले मन मनै राईलाई धन्यवाद दिएँ । तर पनि म ढुक्क भने अझ पनि थिइनं । ती महिलाले ग्यास्टिक भएको मान्छेलाई रातो चिया वा दूध नै ल्याइदिएको भए राईको बुद्धिले पनि काम गर्ने थिएन । फेरि म ताँबाबाट उम्केको माछो  भुग्रोमा परे जस्तै हुन्थें । तर मलाई लाग्दछ ती महिलाले  के कुरा राम्ररी बुझिन् भने म निकै जातपात मान्ने मान्छे रहेछु । म छुवाछुतको पक्षपाती व्यक्ति रहेछु । म घोर परम्परावादी व्यक्ति रहेछु । म निकै कट्टरपंथी व्यक्ति रहेछु ।

ती महिला मलाई दिन थालेको चिया फर्काएर घरभित्रतिर गइरहेको बेलामा राईले मलाई खुसुक्क भने — “तिम्रा दाइ र म त पल्टने मान्छे ! हाम्रा लंगरमा  दमै ,कामी , सार्की जो पनि भान्से हुन सक्दछन् । हुन्छन् ।  हामीहरूले उनीहरूले पकाएको खाना चुपचाप खानु पर्दछ । म राई भनेर हुँदैन । म छेत्री भनेर हुँदैन । म बाहुन भनेर हुँदैन । फौजमा सबै बराबर । न ठूलो जात । न सानो जात ।

जे होस् , त्यस दिन मलाई  राईको बुद्धि वा उपायले गर्दा मेरो जात जोगिएको जस्तो लाग्यो । यो कुरा बेग्लै हो कि मलाई मेरो जात जोगान निकै कठिन भएको थियो । कतिबेला कुन दुर्घटना हुन्छ र मेरो जात जान्छ भनेर म मन मनै पिरोलिइरहेको थिएँ । भयभीत भइरहेको थिएँ । आतंकित भइरहेको थिएँ । मलाई लागिरहेको थियो यो जमानामा जात जोगाउन सक्नु चानचुने कुरो थिएन । चारैतिर जोखिम नै जोखिमि थियो । पाइला पाइलामा जोखिम नै जोखिम  थियो । मेरो जात जतिबेला पनि जान सक्ने खतरा रहिरहेथ्यो । 

७—७—२०६८