मेरो संंस्कृत भाषा प्रेम

 

शायद हाई  स्कुलमा पढ्ने बेलादेखि होला मेरो संस्कृत भाषाप्रति प्रेम भएकोले होला लोकराको चारदुवार अंग्रेजी हाई स्कुलमा कक्षा ९मा अध्ययन गर्दा मैले ऐच्छिक विषयमा संस्कृत भाषा रोजेको थिएँ ।  संस्कृत भाषाको सट्टामा वैकल्पिक हिन्दी वा स्वास्थ विज्ञान (  हाइजिन ) पनि लिन  सकिन्थ्यो । मेरा केही नेपाली सहपाठीले संस्कृतको सट्टा वैकल्पिक हिन्दी लिएका थिए भने कतिले हाईजिन पनि । स्कुलमा दुई किसिमका हिन्दी लिनु पर्दथ्यो । मेजर इन्डियन लङ्गुयजको रूपमा लिइने हिन्दी र संस्कृतको बदलामा लिन पाउने बैकल्पिक हिन्दी । संस्कृतको सट्टा लिने हिन्दी मेजर इन्डियन लङग्युज (  भारतीय प्रमृुख भाषा ) का तुलनामा केही सरल हुन्थ्यो । तर भारतीय प्रमुख भाषाका रूपमा समावेश गरिएको हिन्दी भने हिन्दी भाषी क्षेत्रको स्तरको हिन्दी थियो ।

त्यतिबेला असमको एजुकेशन बोर्डले नेपाली भाषालाई पनि मेजर इंडियन भाषाको रूपमा मान्यता दिएको भए पनि स्कुलमा नेपाली शिक्षक नभएको कारण देखाएर एक विषय नेपाली लिन पाइन्नथ्यो । यसैले मैले अध्ययन गरेको असमी स्कुलमा वाध्यतावस् हिन्दी लिन परेको थियो । मैले अध्ययन गरिरहेको  स्कुलमा दुई जना नेपाली शिक्षक पनि थिए । ताराकान्त उपाध्याय र नीलमणि उपाध्याय । निलमणि उपाध्यायले हामीलाई असमी भाषामा विज्ञान र गणित पढाउने गर्दथे ।  म भने आफै शिलाङको चपला बुक स्टलबाट अंग्रेजी भाषाका पाठ्य पुस्तक मगाएर घरमा अध्ययन गर्दथें । जाँच अंग्रेजीमा नै  दिने गर्दथें । स्कुलका हिन्दी शिक्षक ताराकान्त उपाध्यायले मुख्यत असम राष्ट्रभाषा हिन्दी  प्रचार समितिका  प्रथमा , प्रवेशिका  , प्रवोध अािदका पाठ्य पुस्तक अध्यापन गर्दथे ।  उनले मलाई भनेको थिए उनी हाई स्कुलका हिन्दी पढाउन सक्दैनन् । मैले आफै अध्ययन गर्नु पर्दछ ।  वास्तवमा  ताराकान्त उपाध्याय                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                        नौ दश कक्षालाई हिन्दी अध्यापन गर्न नियुक्त  भएका वी ए पास  शिक्षक पनि थिएनन् । फेरि नौ दशको हिन्दीका पाठ्य पुस्तक यु पी विहारका हिन्दी भाषी विद्यार्थीका लागि तयार पारिएका पाठ्य पुस्तक भएकाले पनि जटिल खालका थिए ।   मैले हिन्दी विषयका परीक्षा स्वाध्ययनका आधारमा नै दिनु परेको थियो । स्कुलमा मेजर हिन्दी विद्यार्थी म मात्र थिएँ । संस्कृतको पाठ्य पुस्तक देवनागरी  लिपिमा मुद्रित थियो । तर व्याकरण भने असमी लिपिमा प्रकाशित थियो । यसैले मलाई व्याकरण पढ्न केही गाह्रो भएको थियो । पाठ्ेय पुस्तकमा ठाउँ ठाउँ अंग्रेजी शब्द वा वाक्यांश पनि प्रयोग गरिएकाले पनि त्यसले मेरो अध्ययनलाई केही सजिलो पारेको थियो । हामीलाई संस्कुत पढाउने असमी शिक्षक संस्कृतका शास्त्री थिए । उनलाई हामी शास्त्री सर भन्दथ्यौं ।उनले अध्यापन गर्दा सामान्य अंग्रेजी भाषाको पनि प्रयोग गर्दथे ।

मैले नौ कक्षाको अर्धवार्षिक परीक्षामा संस्कृतको अनुवाद असमी भषाको सट्टा अंग्रेजीमा गरेको थिएँ । यसैले शास्त्री सरलाई मेरो कपी बुझ्न गाह्रो भएछ ।  उनले मलाई कक्षामा बोलाएर भने —तुमी संस्कृत भाषा अंग्रेजी भाषात अनुवाद करिसा ।  मई अंग्रेजी भाषा भाल करी बुझिपावलै नोवारुँ ।  तुमी असमिया भाषा तो बुझिवपारिसा ।  असमिया अखर शिकीपाले तुमी असमिया भाषात अनुवाद  करिब पारिवा । मई आशा करुँ जे तुमी वार्षिक परीक्षात असमिया भाषात अनुवाद  करिवा । मई कभो नोवारुँ तुमी किनेकुवा लिखिसा । गतिके मई तोमाके पास मार्क तीस दिसुँ । (  तिमीले  संस्कृत भाषालाई अंग्रेजीमा अनुवाद गरेका रहेछौ ।  मैले अंग्रेजी भाषा बुझ्दिन । तिमी असमी भाषा त बुझ्दछौ । असमी अक्षर सिके असमी भाषामा नै अनुवाद गर्न सक्दछौ । मैलै आशा गरेको छु कि तिमीले वार्षिक परीक्षामा असमी भाषामा नै अनुवाद गर्ने छौ ।  मलाई थाहा छैन तिमीले कस्तो लेखेका छां । अहिले मैले तिमीलाई पास मार्क तीस मात्र दिएको छु 

 । )

शास्त्री सरले भनको कुरालाई मैले स्वीकार गरें ।  अमसी भाषा त जनतन बोल्न सक्दथें । लेख्न पनि सिकें । 

कक्षा नौ को वार्षिक परीक्षाको बेलामा शास्त्री सर हाम्रो कोठामा गार्डको रूपमा उपस्थित थिए ।  मैले उनले भने अनुसार संस्कृत भाषालाई असमी भाषामा अनुवाद गर्ने प्रयास  गरिरहेको थिएँ ।  तर मेरा लेखाइको गति निकै धिमा भएको थियो ।  मलाई लाग्यो त्यस्तो मन्द गतिमा लेखेमा त मैले निधार्रित  समयमा उत्तर लेखेर भ्याउँदिनं । यसैले परीक्षा भवनको कोठाबाट उठेर मैले शास्त्री सरलाई भनें — सर मोक असमिया अखर त लिखिवलै वेसिकै समय लागिव । गतिके मई असमी भाषा देवनागरी लिपिते लिखिम् । ( सर मलाई असमी अक्षरमा लेख्दा ज्यादा समय लाग्न सक्दछ । त्यसैले मैले असमी भाषा र देवनागरी लिपिमा लेख्छु  । ं)  शास्त्री सरले खुशी हुँदै भने — हव  हव तेनेकुवा करा । (  हुन्छ हुन्छ त्यस्तै गर । ) 

वार्षिक परीक्षमा शास्त्री सरले मलाई कक्षामा संस्कृतमा सबभन्दा बढी नम्बर दिएका थिए । 

हाई स्कुलको फाइनल परीक्षाका लागि फर्म भर्दा संस्कुत भाषा अनुवादको भाषा उल्लेख गर्नु पर्दथ्यो । मेरो हाई स्कुलको परीक्षा अंग्रेजी माध्यममा दिने भएको भए पनि संस्कृत भाषा अनुवादको भाषा हिन्दी उल्लेख गरेको थिएँ । यसको कारण यो थियो कि संस्कृतका कति शब्द हिन्दीसित मिल्दा जुल्दा हुन हुनाले मलाई अनुवाद गर्न सहज हुन सक्दथ्यो ।

२५—९—२०६९